بابەتەکانی بەشی ئابووری
‏إظهار الرسائل ذات التسميات ئابووری. إظهار كافة الرسائل

بەرھەمھێنانی نەوتی هەرێمی کوردستان ئاسایی بووەتەوە


بەرهەمهێنانی نەوت لە هەرێمی کوردستان لە دوای هێرشە درۆنییەکانی مانگی 7 بەرەوە ئاساییبوونەوە دەڕوات. کۆمپانیاکانی نەوت، کە لە هەرێمی کوردستان کاردەکەن، بەردەوامن لە کاری چاککردنەوەی دامەزراوە نەوتییەکان لە کێڵگەکانیاندا.

بەپێی راپۆرتێکی گۆڤاری هەفتانەی رووپێوی ئابووری رۆژهەڵاتی نێوەڕاست، ناسراو بە (MEES)، کە بەناوبانگترین بڵاوکراوەی پەیوەست بە نەوت، گاز و وزەیە لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و باکووری ئەفریقا و لە ساڵی 1957ـوە چاپ دەکرێت، کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی نەوت لە هەرێمی کوردستان لەوانە (دی ئێن ئۆ) و (گەڵف) بە وریاییەوە سەرقاڵی گەڕاندنەوەی ئەو بڕە نەوتەن کە لە دوای هێرشە درۆنییەکانەوە لە دەستچوون. ئامادەکاریش دەکەن بۆ وەبەرھێنانی نوێ لە کێڵگەکانیان، سەرەڕای ئەوەی هێشتا بۆریی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان بە داخراوی ماوەتەوە.

مۆڵەتی تاوکێ کە بریتییە لە دوو کێڵگەی تاوکێ و پێشابوور و لەلایەن کۆمپانیای (دی ئێن ئۆی) ـی نەرویجییەوە بەڕێوەدەبرێت، بەهۆی هێرشەکانی 16 و 17 مانگی 7 ـی ئەمساڵ، زۆرترین زیانی بەرکەوت. لە نێوان دوو کێڵگەکەشدا، کێڵگەی پێشابوور زیانەکانی زۆر زیاتر بوون، لەبەر ئەوەی دامەزراوەکانی بەرهەمهێنانی نەوتی کێڵگەکە کرانە ئامانج.

دامەزراوەکانی پەیوەست بە جیاکردنەوەی ئاوی سوێر لە نەوتی خاو کە بەشێکن لە دامەزراوکانی بەرهەمهێنانی نەوت، زیانی زۆریان بەرکەوت، بەڵام زیانی کێڵگەی تاوکێ کەم بوو، لەبەر ئەوەی هێرشە درۆنییەکە، کۆگایەکی کردە ئامانج کە بەکارنەدەهات و لەبەر ئەوەش لە سەرەتای مانگی هەشتدا بەرهەمهێنانی نەوت لەو کێڵگەیە دەستیپێکردەوە.

لە مۆڵەتی تاوکێ، پێش ھێرشەکان، کۆی بەرھەمھێنان بە تێکڕا نزیکەی 80,000 بەرمیل لە رۆژێکدا بوو. ئێستا بەرھەمھێنان بۆ نزیکەی 60,000 بەرمیل لە رۆژێکدا گەڕاوەتەوە، واتە بەرھەمھێنانی 25,000 بەرمیل لە رۆژێکدا لە تاوکێ و 35,000 بەرمیل لە رۆژێکدا لە پێشخابوور.

بیژەن موسەوەر رەحمانی، سەرۆکی کۆمپانیای (دی ئێن ئۆ) رایگەیاند، لە رێگەی چارەسەری کاتییەوە، بەرهەمهێنانی نەوتیان لە کێڵگەی تاوکێ دەستپێکردووەتەوە، بەڵام لە ئاستێکی نزمتر لە پێش هێرشەکان.

رەحمانی دەڵێت، چاککردنەوەی یەکجارەکیی کێڵگەکە، کاتی زیاتری پێویستە.

سەرۆکی (دی ئێن ئۆ) ئاشکراشی کرد، گازی هاوەڵ لەگەڵ نەوت لە کێڵگەی پێشابوور دەخرێتەوە ناو کێڵگەی تاوکێ بۆ ئەوەی ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لە کێڵگەکەدا جێگیربێت و دانەبەزێت.

لە لایەکی دیکەوە، لە کێڵگەی شێخان کە لەلایەن کۆمپانیای (گەڵف کێستۆن)، بەڕێوەدەبرێت و لە کاتی هێرشە درۆنییەکان وەک رێوشوێنێکی خۆپاراستن داخرا و نەبووەوە ئامانجی هێرشەکان، دەست بە بەرهەمهێنانی نەوت کراوەتەوە و ئێستا رۆژانە نزیکەی 40 بۆ 45 هەزار بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێنرێت.

هەردوو کۆمپانیای (دی ئێن ئۆ) و ( گەڵف کێستۆن) پلانیان هەیە وەبەرهێنانەکانیان لە هەرێمی کوردستان زیاتر بکەن، سەرەڕای ئەوەی کێشەکانی نێوان بەغدا و هەولێر لەسەر هەناردەکردنەوەی بۆڕی نەوت بەردەوامە و هێشتاش مەترسییە ئەمنییەکان هەر لە شوێنی خۆیاندا ماون.

کۆمپانیای ( دی ئێن ئۆ) ئامادەکاری دەکات بۆ هەڵکۆڵینی بیری نوێ لە تاوکێ بە ئامانجی بەرزکردنەوەی بەرھەمھێنان بۆ نزیکەی 100,000 بەرمیل لە رۆژێکدا. کۆمپانیاکە ئێستا تاوەرێکی لێدانی بیریان هەیە لە کێڵگەکەدا و دەڵێت، فرۆشی نەوت لە بازاڕی نێوخۆیی هەرچەندە داهاتی کەمترە بۆ کۆمپانیاکە بەراورد بەو کاتانەی کە لەڕێگەی بۆڕییەوە نەوت دەفرۆشرا، بەڵام هێندە داهاتیان بۆ دەستەبەردەکات کە بتوانن خەرجییەکان دابین بکەن و وەبەرهێنانی زیاتریش لە کێڵگەکانیاندا بکەن.

بەپێی کۆمپانیاکە، نرخی تێکڕای نەوت لە بازاڕی ناوخۆدا لە چارەکی دووەمی ئەمساڵ، تەنیا 31.7 دۆلار بووە بۆ ھەر بەرمیلێک بەراورد بە 66.7 دۆلاری نرخی نەوتی برێنت.

گۆڤاری MEES ئاماژە بەوە دەکات کۆمپانیاکەی دیکە، گەڵف کیستن، هاوکات پلانی ھەیە توانای دامەزراوەکانی بەرهەمهێنان تاوەکو ساڵی 2027 بەبڕی 16,000 بەرمیل لە رۆژێکدا زیاد بکات. چاوەڕوان دەکرێت ئەم نوێکردنەوەیە 4,000 تاوەکو 8,000 بەرمیل لە رۆژێکدا بۆ ئاستی بەرهەمهێنانی کێڵگەکە زیاد بکات و پارێزگاریی باشتریش لە یەدەگی نەوتی ژێر کێڵگەکە بکات.

بەپێی MEES، گەورەترین ئاستەنگ ھێشتا بە داخراوەیی مانەوەی بۆریی هەناردەکردنەوەی نەوتە کە لە مانگی 3ـی ساڵی 2023ـوە وەستاوە. ھەرچەندە بەغدا و حکومەتی ھەرێمی کوردستان لە مانگی 7 دا لەسەر چوارچێوەیەک بۆ دەستپێکردنەوەی ھەناردەکردنەوەی نەوت رێککەوتن، بەڵام کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی نەوت هێشتا مەرجەکانیان جێبەجێ نەکراوە.

کۆمپانیاکان داوای رێککەوتنی سێقۆڵی لەگەڵ کۆمپانیای سۆمۆی بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان دەکەن. ئەوان داوا دەکەن گەرەنتییان پێبدرێت لە پێدانی مافە داراییەکانیان، ئەو کاتەی کە هەناردەکردنەوەی نەوت دەستیپێکرد.

لەلایەکی دیکەوە کۆمپانیاکان نیگەرانن لەسەر هەڵوێستی بەغدا سەبارەت بە یاساییبوونی گرێبەستەکانیان لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان. سەرۆکی کۆمپانیای ( دی ئێن ئۆ) لەو بارەیەوە دەڵێت، لە هەر بارودۆخێکدا و لە هەر رێککەوتنێکی نوێدا بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنەوی نەوت، دەبێت دان بە یاساییبوونی گرێبەستەکانیان لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان بنرێت.

عێراق پەرەپێدانی کێڵگەیەکی گاز لە ئەنبار دەداتە کۆمپانیایەکی ئەمریکی


وەزارەتی نەوتی عێراق پەرەپێدانی کێڵگەیەکی گاز لە پارێزگای ئەنبار دەداتە کۆمپانیایەکی ئەمریکی بۆ ئەوەی بەرهەمی بگەیێنێتە 100 ملیۆن پێ سێجا.

بڵاوکردنەوەى وردەکاریى ئەو گرێبەستە لە کۆبوونەوەیەکی حەیان عەبدولغەنی، وەزیری نەوتی عێراق بوو لەگەڵ دەستەی راوێژکاری وەزارەتەکەی کە ئەمڕۆ پێنجشەممە 28ی ئابی 2025 کرا.

بەگوێرەی راگەیێندراوێکی وەزارەتی نەوتی عێراق، حەیان عەبدولغەنی رایگەیاندووە، گرێبەستێکیان لەگەڵ کۆمپانیای شلەمبەرگر واژۆ کردووە بۆ بەرزکردنەوەی ئاستی بەرهەمهێنان لە کێڵگەی عەکاس لە ئەنبار بۆ 100 ملیۆن پێ سێجا لە رۆژێکدا.

کۆمپانیای شلەمەرگر ئەمریکییە و لە بواری خزمەتگوزاری کێڵگەکانى نەوت کاردەکات و لە زیاتر لە 85 وڵات لقی هەیە.

کێڵگەی عەکاس کە ئەو کۆمپانیایە پەرەی پێدەدات، لە شاری قائیم لە پارێزگای ئەنبارە، یەکێکە لە گەورەترین کێڵگەکانی گاز لە عێراق کە یەدەگەکەى بە 5.6 تریلیۆن پێ سێجا مەزەندە دەکرێت.

وەزیری نەوتی عێراق رایگەیاندووە، رێککەوتنێکی سەرەتاییان لەگەڵ کۆمپانیای شێڤرۆنی ئەمریکی واژۆ کردووە بۆ پەرەپێدانی چوار بلۆکی نەوت لە کۆمپانیای نەوتی زیقار کە پشکنینیان بۆ کراوە.

 

یەدەگی دراوی بانکی ناوەندیی تورکیا 176 ملیار دۆلاری تێپەڕاند



بەپێی نوێترین ئامارەکان کە لەلایەن بانکی ناوەندیی کۆماری تورکیاوە (TCMB) بڵاوکراونەتەوە، کۆی یەدەگەکانی ئەو بانکە لە ماوەی یەک هەفتەدا بە بڕی دوو ملیار و 145 ملیۆن دۆلار زیادیکردووە و گەیشتووەتە 176 ملیار و 510 ملیۆن دۆلار. ئەم بەرزبوونەوەیەش بەهۆی زیادبوونی یەدەگی دراوی بیانییەوە بووە.


 بانکی ناوەندیی تورکیا داتایانەی هەفتانەی یەدەگی دراوە بیانییەکانی بڵاوکردەوە. کۆی یەدەگەکانی بانکەکە بەراورد بە هەفتەی پێشوو، بەرزبوونەوەیەکی بەرچاوی تۆمارکردووە. یەدەگەکان لە 174 ملیار و 365 ملیۆن دۆلارەوە بۆ 176 ملیار و 510 ملیۆن دۆلار بەرزبوونەتەوە، ئەمەش وێنەیەکی ئەرێنی نیشاندەدات.

بانکی ناوەندی دەڵێت، بە وردبوونەوە لە داتاکان، دەردەکەوێت کە هۆکاری سەرەکیی بەرزبوونەوەی یەدەگەکان، زیادبوونی یەدەگی دراوی بیانییە. یەدەگی دراوی بیانی لە 87 ملیار و 607 ملیۆن دۆلارەوە بۆ 90 ملیار و 928 ملیۆن دۆلار بەرزبووەتەوە، کە دەکاتە زیادبوونێک بە بڕی 3 ملیار و 321 ملیۆن دۆلار.

بەڵام لە هەمان ماوەدا، یەدەگی زێر دابەزینی بەخۆیەوە بینیوە. یەدەگی زێڕ لە 86 ملیار و 758 ملیۆن دۆلارەوە بۆ 85 ملیار و 582 ملیۆن دۆلار کەمیکردووە.

دی ئێن ئۆ: بەرهەمهێنانی نەوت لە تاوکێ و پێشابوور دەستیپێکردەوە



کۆمپانیای دی ئێن ئۆی نەرویجی ئەمڕۆ پێنجشەممە راپۆرتی چارەکی دووەمی خۆی بڵاوکردەوە، کە بەراورد بە چارەکی یەکەم بەرهەمهێنانی نەوت کەمبووەتەوە. کۆمپانیاکە ئاشکرای کرد، سەرەتای ئەم مانگە بەرهەمهێنانی نەوتی لە کێڵگەی تاوکێ دەستپێکردووەتەوە و دواتریش پێشاپوور، ئەمەش دوای ئەوەی مانگی رابردوو کێڵگەکە بە درۆن کرایە ئامانج.

قەبارەی بەرهەمهێنانی نەوت لە چارەکی دووەمی ئەمساڵدا بەپێی راپۆرتەکەی کۆمپانیای دی ئێن ئۆ، لە هەر دوو کێڵگەدا بە تێکڕا گەیشتووەتە 74 هەزار و 760 بەرمیل نەوت لە رۆژێکدا. لە کاتێکدا لە چارەکی یەکەمی 2025ـدا ئاستی بەرهەمهێنانی کۆمپانیاکە لە تاوکێ و پێشابوور 82 هەزار و 81 بەرمیل بووە.

لەو بڕە، رۆژانە 27 هەزار و 940 بەرمیل نەوت لە کێڵگەی تاوکێ و 46 هەزار و 820 بەرمیلیش لە کێڵگەی پێشابوور بەرهەمهاتووە.

بەپێی کۆمپانیاکە، کەمبوونەوەی ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لە چارەکی دووەمدا لەبەر دوو هۆکار بووە، هۆکاری یەکەم هێرشە درۆنییەکانی نێوەڕاستی مانگی 7، هەروەها پرۆسەی چاککردنەوەی دامەزراوە نەوتییەکان بووە، کە لە 3 مانگی دووەمی ئەمساڵدا جێبەجێکراوە.

کەمبوونەوەی بەرهەم بەراورد بە چارەکی پێشوو، بەهۆی دوو وەستانی کارکردنەوە بوو کە بەهۆی کێشەکانی بازاڕەوە سەپێنران. لەکاتی ئەو وەستانانەدا، DNO هەندێک چاکسازی کرد، کە لە بنەڕەتدا بڕیاربوو لە کۆتاییەکانی ئەمساڵدا بکرێن.

کۆمپانیای DNO خاوەنی 75٪ی پشکەکانی مۆڵەتی تاوکێیە و بەکارخەری بلۆکەکەیە، هاوبەشەکەشی کە کۆمپانیای "گەنەڵ ئێنێرجی "یە، خاوەنی 25٪ی مۆڵەتەکەیە.

 

 

نەتەوە یەکگرتووەکان بەرگری لە داتاکانی برسێتیی غەززە دەکات



بەرپرسانی نەتەوە یەکگرتووەکان بەرگری لە باوەڕپێکراوبوونی ئەو داتایانە دەکەن کە ئاستی کارەساتباری برسێتی لە کەرتی غەززە نیشان دەدەن، ئەوەش دوای ئەوەی ئیسرائیل گومانی خستە سەر ئەو ژمارانە کە زۆربەیان لەلایەن ئاژانس و رێکخراوەکانی نێو کەرتەکەوە سەرچاوە دەگرن.

لە کۆنفرانسێکی رۆژنامەڤانی لە نیویۆرک، رەین پۆڵسن، بەڕێوەبەری نووسینگەی فریاگوزاری لە رێکخراوی خۆراک و کشتوکاڵی نەتەوە یەکگرتووەکان (فاو) جەختی کردەوە کە داتای تایبەت بە بەدخۆراکی و تێکچوونی ئاسایشی خۆراک لە غەززە، پشتیان بە سەرچاوەی هەمەجۆر و بەرفراوان بەستووە.

پۆڵسن گوتی، "چەندین سەرچاوەی جۆراوجۆری داتا بەکارهێندراون؛" ئاماژەی بەوەشکرد، زانیارییەکان لە رێگەی چاوپێکەوتن، هەڵسەنگاندنی مەیدانی بۆ پێوانەکردنی چێوەی بازووی ئەو منداڵانەی گومانی بەدخۆراکییان لێدەکرێ، هەروەها راپۆرتی رێکخراوەکانی دیکە کۆکراونەتەوە.

بەرپرسەکە هەروەها گوتی، "هەموو پرۆتۆکۆڵە ستانداردەکانی (IPC)ـمان پەیڕەو کردووە بۆ شیکارکردن " کە "پێوەری زێڕینە" بۆ دیاریکردنی تووندیی تێکچوونی ئاسایشی خۆراک لەسەر ئاستی جیهان. هاوکات ئاماژەی بە سیستمی پۆلێنکردنی قۆناخەکانی ئاسایشی خۆراکی یەکگرتوو (IPC) کرد کە لەلایەن نەتەوە یەکگرتووەکانەوە پشتیوانی دەکرێت.

ئیسرائیل چەندین جار گومانی خستووەتە سەر ئەو ژمارانەی لە غەززەوە بڵاودەکرێنەوە و دەڵێت، زۆربەی زانیارییەکان لەژێر کاریگەریی حەماسدان.

بەڵام بەرپرسانی نەتەوە یەکگرتووەکان جەختیان کردەوە کە شیکارییەکانیان ورد و زانستین. سەمیر حەواری، جێگری رێکخەری کاروباری مرۆیی بۆ کاروباری فەلەستین رایگەیاند، یونیسێف و هاوبەشەکانی 117 بنکەی پشکنینی خۆراکیان لە سەرانسەری کەرتی غەززە هەیە.

حەواری گوتی: " مانگی تەممووز پشکنینمان بۆ 139 هەزار منداڵی خوار تەمەن پێنج ساڵ کرد لە کۆی 290 هەزار منداڵ. لەوەوە، لێرەوە ئەو داتایەمان دەستکەوتووە کە نیشانمان دەدات، مەزەندە دەکرێت 13 هەزار منداڵ تووشی بەدخۆراکی بووبن."

پۆڵسن رایگەیاند، راپۆرتی نەتەوە یەکگرتووەکان کە تێیدا بە فەرمی بڵاوبوونەوەی قاتوقڕی لە غەززە رادەگەیێنێ، بە دیاریکراوی داوا لە ئەندامانی هەمیشەیی ئەنجوومەنی ئاسایش، بە ئەمریکاشەوە، ناکات هیچ هەنگاوێک بنێن. لەبری ئەوە، گوتی، راپۆرتەکە بە گشتی راسپاردە پێشکێش بە لایەنە سیاسییەکان و ئەوانەی لە غەززە کاردەکەن، دەکات.

رۆژی پێنجشەممە، نەتەوە یەکگرتووەکان بە فەرمی قاتوقڕیی لە کەرتی غەززە راگەیاند، کە جەنگ و گەمارۆی ئیسرائیل بۆ سەر کەرتەکە سەرچاوەکانی خۆراکی وێران کردووە و دانیشتووانەکەی گەیاندووەتە لێواری مەرگ بەهۆی برسێتییەوە.


زانیاری لەسەر کاتی ناردنی پارەی گەنمی جووتیارانی هەرێمی کوردستان


گوتەبێژی یەکێتیی جووتیارانی کوردستان دەڵێت، تاوەکو ئەمڕۆ حکومەتی عێراق هیچ بڕە پارەیەکی گەنمی ئەمساڵی بۆ نەناردوون. بەرپرسێکی باڵا لە وەزارەتی بازرگانی دەڵێت: "لە داهاتوویەکی نزیکدا پارە دەگات".

نزیکەی مانگێک بەسەر وەرگرتنی گەنمی جووتیارانی هەرێمی کوردستان لەلایەن حکومەتی عێراقەوە تێدەپەڕێت، بەگوێرەی ناوچەکان وەرگرتنەکە لە 10ـی حوزەیران دەستیپێکرد و 20ـی تەممووز دوایین رۆژ بوو، بەڵام تاوەکو ئەمڕۆ هیچ بڕە پارەیەک بۆ جووتیاران خەرج نەکراوە.

هەڵكەوت محەممەد، گوتەبێژی گشتیی یەكێتیی جووتیارانی ‏كوردستان ئەمڕۆ پێنجشەممە گوتی: "جووتیاران تاوەکو ئەمڕۆ چاوەڕوانی پارەن و حکومەتی عێراق هیچ بڕە پارەیەکی نەناردووە".

ئەم ساڵ حکومەتی عێراق 400 هەزار تۆن گەنمی جووتیارانی هەرێمی کوردستانی بە نرخی 850 هەزار دینار بۆ تۆنێک وەرگرت، کە بەهاکەی 340 ملیار دینارە.

پشکی گەنمی وەرگیراوی پارێزگاکانی سلێمانی بە هەڵەبجەشەوە 158 هەزار تۆن بوو. نەسرین ئەحمەد، بەڕێوەبەری بازرگانیی دانەوێڵەی سلێمانی، ئەمڕۆ بە رووداوی گوت: "هیچ بڕە پارەیەک بۆ جووتیاران نەنێردراوە و نازانین کەی دەنێردرێت".

پشکی گەنمی وەرگیراو لە پارێزگای هەولێر 122 هەزار و تۆن و دهۆکیش نزیکەی 118 هەزار تۆن بوو.

هەر ئەمڕۆ پێنجشەممە، نازم محەممەد، بەڕێوەبەری سایلۆی دهۆک گوتی: "تاوەکو ئەمڕۆ حکومەتی عێراق نە پارەی ناردووە و نە دیاریشە کەی پارە دەنێرێت".

لەبارەی کاتی ناردنی پارەی گەنم، سەرچاوەیەکی باڵا لە وەزارەتی بازرگانی و پیشەسازیی هەرێمی کوردستان گوتی: "لە نێوەڕاست و خوارووی عێراق پارە دابەشکراوە و لە بەغداوە بەڵێندراوە، لە نزیکترین کاتدا و لەگەڵ دابەشکردنی پارەی ئەم جارەدا، پارەی هەرێمی کوردستانیش خەرج بکرێت".

ئەو بەرپرسە ئاماژەی بەوەشکرد: "بۆ پارەی گەنم بەردەوام لەگەڵ بەغدا لەسەر هێڵین، بەڵام چونکە وەرگرتنی گەنم زووتر لە نێوەڕاست و خوارووی عێراق دەستیپێکرد، سەرەتا لەوێ دابەشکراوە".

پاریش حکومەتی عێراق 700 هەزار تۆن گەنمی لە جووتیارانی هەرێمی کوردستانی وەرگرت، بەڵام ئەمساڵ رێژەکەی کەم کردەوە و بە هەمان نرخ وەریگرت.

توێژینەوەیەک: پەتاتە 9 ملیۆن ساڵ پێش ئێستا تەماتە بووە


دەڵێن پەتاتە بە کاڵی، کوڵاوی، برژاوی و سوورەوەکراوی هەر خۆشە، بەڵام کەم کەس بیریان لەوە کردووەتەوە یەکەم جار پەتاتە چۆن دروستبووە، ئێستا زانست وەڵامی بۆ ئەو پرسیارە هەیە.

ژمارەیەک زانای ئەمریکی، بەریتانی و چینی لە توێژینەوەیەکی نوێیاندا کە لە گۆڤاری زانستیی سێڵ بڵاویان کردووەتەوە، دەڵێن، نزیكەی 9 ملیۆن ساڵ لەمەوبەر، پەتاتە لە ئەنجامی گۆڕانێکی چاوەڕواننەكراو و تێکەڵبوونی جینەکانی رووەکێکی هاوشێوەی پەتاتە لەگەڵ تەماتەیەكی كێویدا پەرەی سەندووە.

پەتاتە یەكەم جار نزیكەی 10,000 ساڵ لەمەوبەر لە چیاكانی ئەندێز ماڵی كرا، ئێستا بووەتە یەكێك لە بەرهەمە كشتوكاڵییە هەرە گرنگەكانی جیهان، بەڵام لەبەر ئەوەی پاشماوەی رووەكەكان بەباشی لە تۆمارە بەردینەكاندا نەماونەتەوە، مێژووی پەرەسەندنی ئەو بەرهەمە تاڕادەیەكی زۆر بە نهێنی مابووەوە.

ئێستا، بایۆلۆجیستە پەرەسەندنخوازەكان و زانایانی جینەتیک توانیویانە بەدوای سەرچاوەی پەتاتەدا بگەڕێن و بۆیان دەركەوتووە كە بنەچەكەی دەگەڕێتەوە بۆ رووداوێكی چاوەڕواننەكراو كە ملیۆنەها ساڵ لەمەوبەر بەسەر رووەکی پەتاتەی کێویدا هاتووە.

توێژەران شیکارییان بۆ 450 جیناتی پەتاتەی چێندراو و کێوی کرد و بۆیان دەرکەوت کە باپیرەیەکی تەماتەی کێوی نزیکەی نۆ ملیۆن ساڵ لەمەوبەر لەگەڵ رووەکێکی لە پەتاتەچوو بەناوی ئێتوبێرسۆم پیتاندن لەنێوانیان روویدا. هەردوو جۆرەکە 14 ملیۆن ساڵ پێشتر لە بنەچەیەکی هاوبەش جیابوونەتەوە.

نە تەماتە و نە ئێتوبێرسۆم توانای بەرهەمهێنانی بنکیان نەبووە هاوشێوەی ئەوەی لە پەتاتەدا هەیە و دەخورێت، بەڵام ئەو بەرهەمەی لە پیتاندنەکە دروستبووە ئەو توانایەی هەبوو.

بەهۆی ئەو توانایەوە رووەکە نوێیەکە توانای هەبوو لەژێر خاکدا بمێنێتەوە و خۆی لەگەڵ کەشە ساردەکەی چیاکانی ئەندێزدا لە ئەمریکای باشوور بگونجێنێت. دواتر بە گەرمبوونی زەوی، رووەکەکە زیاتر لە ناوچەکە دەرکەوت و بووە هۆی دروستبوونی زیاتر لە 100 جۆری پەتاتەی نوێ کە ئێستا لە بازاڕدا هەیە.

سانوێن هوانگ، هاونووسەری توێژینەوەکە و سەرۆکی ئەکادیمیای چینی بۆ زانستە کشتوکاڵییە خولگەییەکان، رایگەیاند، پەرەسەندنەکە "سوودێکی گەورەی بە پەتاتە بەخشی لە ژینگە سەختەکاندا، ئەمەش بووە هۆی سەرهەڵدانی چەندین جۆری نوێ و بەشدار بوو لەو هەمەجۆرییە دەوڵەمەندەی پەتاتە کە ئەمڕۆ دەیبینین و پشتمان پێ بەستووە."

بەشداربووانی توێژینەوەکە ئەوەشیان دۆزیوەتەوە کە بوونی جینی ئێس پی و ئەی6 لە لایەنی تەماتە بووە هۆی دروستبوونی گرێی ژێرزەوی پەتاتە و بوونی جینی تی1 لە لایەنی ئێتوبێرسۆم بووە هۆی دروستبوونی قەدی ژێرزەوی پەتاتە و بەهێزبوونی. تێگەیشتن لەم جینانە دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ بەرهەمهێنانی پەتاتەی خۆڕاگرتر کە بەرگری لە نەخۆشی و گوشاری کەشوهەوا بکات.

پەتاتە، تەماتە و ئێتوبێرسۆم سەر بە رەگەزی سۆلانومن، گەورەترین گرووپی رووەکییە لە خێزانی نایتشەید کە زیاتر لە هەزار و 500 جۆر رووەک لەخۆ دەگرێت.

ئەمڕۆ، پەتاتە سێیەم گرنگترین بەرهەمی خۆراکی سەرەکییە لە جیهاندا، لە دوای برنج و گەنمەوە بەشێکی بەرچاو لە خۆراکی مرۆڤەکان پێکدەهێنێت. تێگەیشتن لە بنەچە بۆماوەییەکەی دەتوانێت یارمەتی زانایان بدات بۆ باشترکردنی جۆرەکانی داهاتووی ئەو بەرهەمە خۆراکییە.

خۆر عەبدوڵڵا عێراقییە یا كوەیتییە



خۆر عەبدوڵڵا دەكەوێتە بەشی باكووری كەنداو لەگەڵ خۆر زوبێری عێراقی سنووریان تێكەڵاوە، بەتاكە ڕێرەوی ئاوی هەژماردەكرێت كە كەشتیەكانی عیراق بەكاری دەهێنن بۆ جیهانی دەرەوە.

سەبارەت بەڕەهەندی مێژوویی ئەم ململانێی نێوان كوەیت و عیراق لەسەر ئەم بەشە جوگرافیە مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەیەك لەمەوبەر، بەجۆرێك دەیان ڕێككەوتن و پەیمان لەنێوان هەردوو ووڵات كرا لەوانە: پەیماننامەی (ئەنجلۆ – عوسمانی ساڵی 1913) و ڕێككەوتنی (العقیر ساڵی 1922) كە لەهەردوو ڕێككەوتن ڕەسمی سنووری هەردوو وڵات كرا و ناوچەی (خۆر عەبدوڵڵا) بووە ناوچەیەكی كێشەلەسەر و بەهەڵپەسێردراوی ماوەتەوە تا ڕێككەوتنی ساڵی 1963 كەخاڵێك و قوچەكێكیان بۆ ئەو بابەتە دانا بەتایبەتی ئەو كاتەی كێشەكە چەند ناوچەیەكی دەوروبەری خۆر عەبدوڵڵاشی گرتەوە لەوانە: (ربە و بۆبیان و مەسكان) كەئەوسا لەلایەن عیراقەوە دانی بەو ناوچانە نەنرابوو كەبەشێكە لەخاكی كوەیت، بەڵام بەپێی فەقەرەی 3ی بڕیاری ئەنجوومەنی ئاسایش ژمارە 687 ساڵی 1991 پاش كۆتایی هاتنی جەنگی كەنداوی دووەم جارێكی تر ڕەسمی نەخشەی سنووری هەردوو ووڵات كێشرایەوە تا ئەو كاتەی نەتەوە یەكگرتووەكان لەساڵی 1993 بەپێی بریاری ژمارە (833) كۆتایی بەنەخشەی سنووری ووشكایی هەردوو ووڵات هێنا بەڵام سنووری ئاوی نێوانیان بەتایبەتی كێشەی (خۆر عەبدوڵڵا) جارێكی تر بەهەڵپەسێرداوی ماوەوە لەنێوان هەردوو ووڵات.

ئەم كێشەیە دڕێژەی هەبوو تا ڕێككەوتنامەی (خۆر عەبدوڵڵا) لەڕێكکەوتی 25ی 10ی ساڵی 2013 كەلەڕۆژنامەی وەقائیعی عیراقی بەژمارە (4299) لەسەردەمی حكوومەتی (نوری مالیكی)سەرۆك وەزیران و (هادی عامری) وەزیری گواستنەوە و گەیاندن بوو ئەم ڕێككەوتنەیان لەگەڵ ووڵاتی كوەیت واژووكرد بەمەبەستی ڕێكخستنی هاتوچۆ و گواستنەوەی ئاوی بەجۆرێك ئەم ڕێككەوتنە هیچ كاریگەرییەكی لەسەر بریاری ئەنجومەنی ئاسایشی ژمارە (833) سالی 1993 نەبێت.

بەپێی ئەم ڕێككەوتنە هەردوو ووڵات ڕێككەوتن لەسەر دابەشكردنی ناوچەی (خۆر عەبدوڵڵا)بۆ دووبەش: بەشی باكوورەكەی درا بەعێراق و بەشی باشوورەكەی درا بەكوەیت، بەشەكەی عێراق ڕووبەرەكەی تەسكە و زۆر فراوان یە بۆ هاتوچۆی كەشتیەكان، ئەوسا عێراق دەستی كرد بەبنیادنانی بەندەری تر لەزوبێر.

هەڵوێستی لایەنەكان لەسەر ئەم كێشەیە:

· لایەنە عێراقیەكان: لەسەر ئاستی ناوەخۆی عێراق ناڕەزاییەكانی شەقام لە لووتكە دایە لەهەمبەر ئەو بابەتە لەسەر ئاستی لایەنە سیاسیەكان ئێستا كەلەهەڵبژاردنەكانی ئەنجوومەنی نوێنەران نزیك دەبینەوە و دەبینین ناكۆكی لایەنەكان بەتایبەتی لایەنە شیعەكان لەسەر ئەم كێشەیە بوونەتە دووبەرە كەبەرەی سەرۆك وەزیرانی عێراق محەممەد شیاع سوودانی، حكوومەتەكەی مالیكی پێشوو تاوانبار دەكات لەسەر ئەم ڕێككەوتنەو بەجۆرێك (نوری مالیكی ) سەرۆكی لیستی دەوڵەتی یاسا و (هادی عامری) سەرۆكی لیستی 'فەتح'ـی حەشدی شەعبییە كەدوو ڕكابەری سەرسەختی سوودانین ئەم دوانەش (مالیكی و عامری) كەلە 2013 سەرۆك وەزیران و وەزیری گواستنەوە بوونە بەئەندازیاری ئەم ڕێككەوتنە دادەنرێن.

· ڕۆلی دادگای فیدراڵی عێراقی لەدەستووری بوون و نادەستووری ئەم ڕێككەوتنەی خۆر عەبدوڵڵا كەلەساڵی 2013 لەنێوان هەردوو وڵاتدا مۆركرا بەجۆرێك لەڕێکكەوتی 4ی 9ی 2023 ئەم دادگایە بڕیاری نادەستووری بوونی ئەم ڕێككەوتنەی دا، ئەمەش پاش سكاڵای هەریەك لەپەرلەمانتارانی عیراق ڕائد مالیكی و سعوود عەلی الساعدی دێت لەسەر ماددەی (2) ڕێككەوتنەكە تانەیان گرت كەئەم ماددەیە دژی ماددەی (1) دەستووری عێراقە كەباسی سەروەری خاكی عێراق دەكات و ئەم ماددەیەش پێچەوانەی دەستوور بووە و هەروەها پێچەوانەی ماددەی (8) دەستووریشە، بۆیە بەپێی بڕیاری ئەم دادگایە ئەم ڕێككەوتنە پوچەڵە ئەمە لەلایەك، لەلایەكی ترەوە دادگاكە ئەوەشی ڕوونكردۆتەوە بەوەی كەساڵی 2013 ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراقی لەكۆی 329 پەرلەمانتار تەنها 200 ئەندام ئامادەی دانیشتنەكە بوونە و 120 دەنگی داوە بەڕێككەوتنەكە و 80ی تر یش دژی ڕێككەوتنەكە بوونە ئەمەش واتا زۆرینەی پەرلەمانی دەنگی نەداوە و سەرۆكی دادگاكەش نادەستووری بوونی ئەم ڕێككەوتنەكەی ڕاگەیاند.

· هەڵوێستی ئەنجوومەنی هاریكاری كەنداو هەموو وولاتان هاتنە ناو كێشەكە ودڵنیاییان دووپاتكردەوە كەئەم ناوچەیە بۆ كوەیت و دەبێت بەغدا ڕێز لەڕێككەوتن و پەیمانامە نێودەوڵەتیەكان بگرێت و نابێت زیان بەبەرژەوەندییەكانی كوەیت بگەینێت.

· هەڵوێستی وڵاتانی جیهان لەسەرووی هەموویانەوە ئەمەریكا ڕایگەیاند كەپاڵپشتی هەڵوێستی ووڵاتانی هاریكاری كەنداو دەكەن و هاوهەڵوێستن لەهەمبەر بڕیار و ڕێككەوتنە نێودەولەتیەكان و داواشیان لەعیراق كرد ڕێز لە سەروەری كوەیت بگرێت و پابەندی پەیماننامە و بریارەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان بێت بەتایبەتی بڕیاری ئەنجوومەنی ئاسایشی ژمارە (833) تایبەت بە رەسمی سنووری كوەیتی و عیراقی، ئەو پاپشتیەی ئەمەریكا بۆ وولاتانی كەنداو دەگەڕێتەوە كەهەموو وولاتانی كەنداو لەگەڵ هاوپەیمانی ئەمەریكادان جگە لەعێراق نەبێت كەدژی پلان و بەرنامە و پڕۆژەی ئەمەریكا و ئیسرائیلە بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست.

· سەرهەڵدانی ئەو كێشەیە لەم كات و ساتەدا یەكێك لەهۆكارەكانی دەگەڕێتەوە بۆ هەردوو پڕۆژەی ئەمەریكا و ئیسرائیل و هاوپەیمانەكانی لەلایەك و ڕووسیا و چین و ئێران و هاوپەیمانەكانی لەلایەكی دیکەوە، كەهەردوو لایەن خاوەن پڕۆژەن بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەتایبەتی لەم چەند ڕۆژە سەرۆك وەزیرانی عێراق قۆناغی دووەمی پرۆژەی ڕێگای پەرەپێدانی كەلەبەندەری فاو دەست پێ دەكات تا سنووری توركیا و لەوێشەوە بۆ ووڵاتانی ئەورووپا كە ئەم ڕێگایە دەبێتە بەیەكبەستنەوەی وڵاتانی رۆژهەلات و باشووری ئاسیا بەئەورووپا، لەملاوەشەوە ئەمەریكا و ئیسرائیل دژی ئەم پرۆژەیە بەرنامە و پلانی خۆیان هەیەو بۆیە لەم كاتەدا پشتگیری كوەیتی هاوپەیمانی خۆیان دەكەن تاوەكو پرۆژەی ڕێگای ئاوریشم سەركەوتوو نەبێت و بابەتی خۆر عەبدوڵڵا زیاتر زەق بكرێتەوە و تاكار بگاتە ئەوەی كردەی سەربازیش لەم ناوچەیە ڕووبدات.

لەكۆتاییدا هەموو ئاماژە نێودەوڵەتی و ڕای گشتی و وڵاتانی ناوچەكە ئەوەیە كە ناوچەی (خۆر عەبدوڵڵا) دەبێتە بەشێك لەوڵاتی كوەیت و ئەم كارەش بەگەورەترین لێدان هەژمار دەكرێت لەسەر بەرژەوەندی ئابووری و جوڵەی بازرگانی عێراق بەوڵاتانی جیهانەوە.

د.سیروان حوسێن

دوور نییە نرخی ئۆنسەیەک زێڕ بگاتە 4000 دۆلار



پسپۆڕێکی بازاڕەکان دەڵێت، ئاراستەی زێڕ بەرزبوونەوەیە و هەفتەی داهاتووش نرخەکەی بە شێوەیەکی بەرچاو بەرز دەبێتەوە. دەشڵێت، ترەمپ نرخی دۆلار دادەبەزێنێت.

وەزارەتی کاری ئەمریکا بڵاویکردەوە، لە مانگی رابردوودا 73 هەزار هەلی کاری نوێ لە کەرتی تایبەت [جگە لە کشتوکاڵ] رەخسێندراون. ئەمە کەمتر بوو لە ئاستی پێشبینییەکان، بۆیە نرخی زێڕی بەشێوەیەکی بەرچاو بەرزبووەوە و هەر ئۆنسەیەک گەیشتە 3362 دۆلار.

کاروان فەتحی، پسپۆڕی بازاڕە داراییەکان دەڵێت، دۆلار دابەزینێکی بەرچاوی تۆمارکردووە، بەتایبەتی دوای داتاکەی دوێنێ. ئەمە هۆکاری بەرزبوونەوەی نرخی زێڕ و دراوەکانی دیکەیە.

ئەو پسپۆڕە پێی وایە، هۆکاری سەرەکیی ئەو دابەزینەی دۆلار و بەرزبوونەوەکەی زێڕ کابینەکەی دۆناڵد ترەمپی ئەمریکایە، چونکە بڕیارەکانی زۆر خێران.

بە گوتەی ئەو پسپۆڕە، "ترەمپ دەیەوێت باج زیادبکات و لەوەش دوو مەبەستی هەیە. یەکەمیان، زیادکردنی داهاتی ئەمریکا. دووەم، ترەمپ دەیەوێت وەکو کارتێکی گوشار بەرامبەر وڵاتان لە دانوستاندنە بازرگانییەکان بەکاری بێنێ".

کاروان فەتحی دەشڵێت، "ترەمپ پێچەوانەی سەرۆکەکانی دیکە، وەک ململانێیەک لەگەڵ چین، دەیەوێت و پلانی هەیە نرخی دۆلار دابەزێنێت، لە بەرامبەریشدا باج زیاد دەکات. مەبەستیشی ئەوەیە هەناردە زیادبکات و لەو رێگەیەوە رکابەریی چین بکات".

رۆژی 30-7-2025، بانکی ناوەندیی ئەمریکا رێژەی سوودی وەک خۆی لە 4.25٪ بۆ 4.50٪ هێشتەوە. جیرۆم پاوڵ، سەرۆکی بانکەکەش گوتی، مەرج نییە لە مانگی ئەیلوولیشدا رێژەکە کەمبکەنەوە و بڕیاری پێشوەختە لەمبارەیەوە نەدراوە.

بەڵام داتاکەی دوێنێ گەشبینییەکی گەورەی دروستکردووە بەوەی بانکەکە لە مانگی داهاتوودا رێژەی سوود کەم بکاتەوە.

بە گوتەی کاروان فەتحی، ئێستا 75٪ بۆ 85٪ـی ئابووریناسان پێشبینی دەکەن لە مانگی ئەیلوولدا ئەمریکا رێژەی سوود کەمبکاتەوە.

لەبارەی رێژەکەش، ئەو پسپۆڕە پێی وایە ئەگەر هەیە لە نێوان 0.25٪ بۆ 0.50٪ رێژەکە کەمبکاتەوە. ئەگەری نزیکتر ئەوەیە بە رێژەی 0.50٪ کەمی بکاتەوە.

لەبارەی بەرزبوونەوەی زیاتری نرخەکەش، پسپۆڕەکە دەڵێت، گەیشتنی زێڕ بە 4 هەزار دۆلار دوور نییە. تەنیا کات پێویستە بۆ گەیشتن بەو نرخە.

پێشیوایە، لە رووی بەها و گرنگییەوە، ئێستا بەهای ئەو کانزایە 5 هەزار دۆلارە. نرخەکەشی بە پلە دەگاتە ئەو ئاستە.

بۆ هەفتەی داهاتوو، کاروان فەتحی دەڵێت: "ئەگەر هەیە نرخی زێڕ بەرزبوونەوەیەکی زۆر بکات. هەندێک لە شارەزایان دەڵێن، رەنگە نرخەکەی کەمێک دابەزێ و پاشان بەرزبێتەوە، بەڵام من ئەوەش بە دوور دەبینم".

روونیشی دەکاتەوە کە "ئێستا ئاراستەی زێڕ بەرزبوونەوەیە، بۆیە هەر دابەزین و خۆڕاستکردنەوەیەک مانای پێچەوانەبوونەوەی ئاراستەکە نییە و دوور نییە لە دوو بۆ سێ هەفتەی داهاتوودا ئاستی مێژووی و پێوانەیی نوێ تۆماربکات".

لە دوو رۆژی رابردوودا نرخی هەر بیتکۆینێک نزیکەی 4 هەزار دۆلار دابەزیوە و بە کەمتر لە 114 هەزار دۆلارە. نرخی ئیسیریۆمی دووەم گەورەترین دراویش 300 دۆلار دابەزیوە و بە کەمتر لە 3500 دۆلارە.

کاروان فەتحی لەبارەی دراوە دیجیتاڵییەکانەوە دەڵێت، ئەگەری دابەزینی زیاتر هەیە، بەڵام دواتر ئەگەری بەرزبوونەوەی زیاترە. بۆ ئێستا، دوور نییە نرخی بیتکۆین بۆ ئاستی 112 هەزار دۆلار دابەزێت.

گوتیشی، دراوە دیجیتاڵییەکان بۆ ئەوەن هەڵبگیرێن، نەک رۆژانە مامەڵە و بازرگانییان پێوە بکرێت.

قۆناخێکی نوێ لەنێوان ئەنقەرە و بەغدا


چاوەڕوان دەکرێت رێککەوتنی نوێی وزە لە چوارچێوەی پڕۆژەی رێگەی گەشەپێدان دابڕێژرێت، کە تەنیا گواستنەوەی نەوت ناگرێتەوە، بەڵکو بوارەکانی گازی سرووشتی، کارەبا و پاڵاوگەکانیش لەخۆدەگرێت.

لەگەڵ نزیکبوونەوەی وادەی کۆتاییهاتنی رێککەوتنی هێڵی بۆریی نەوتی خاو لە 27ی تەممووزی 2026، کە لە ساڵی 1973ـەوە لەنێوان تورکیا و عێراقدا کاری پێدەکرێت، ئەنقەرە دەستیکردووە بە دانوستاندن لەگەڵ بەغدا بۆ گەیشتن بە هاوبەشییەکی وزەی گشتگیرتر.

بەگوێرەی ئەو زانیارییانەی ئاژانسی هەواڵیی فەرمیی تورکیا بڵاویکردوونەتەوە، پێشبینی دەکرێت رێککەوتنی نوێ تەنیا گواستنەوەی نەوت نەگرێتەوە، بەڵکو پڕۆژەکانی گازی سرووشتی، پەرەپێدانی کێڵگە هایدرۆکاربۆنییەکان، وەبەرهێنان لە پاڵاوگە و پترۆکیمیایی، بەرهەمهێنان و گواستنەوەی کارەبا و هاوبەشیی فرەلایەنە لە بواری بازرگانیی وزەدا لەخۆبگرێت.

بەپێی زانیارییەکان، رێککەوتنی نوێی وزە لەنێوان هەردوو وڵاتدا لە چوارچێوەی ئەو دەرفەتانەدا دادەڕێژرێت کە پڕۆژەی رێگەی گەشەپێدان دەیڕەخسێنێت، ئەوەش ئەگەر پڕۆژەکە بە سەرکەوتوویی تەواو بکرێت و کاراییەکەی بە شێوەیەکی بەردەوام مسۆگەر بکرێت.

"پەیوەندییەکان بەهۆی پڕۆژەی رێگەی گەشەپێدانەوە دەرگای نوێیان کردووەتەوە"

سەرکان چاڵشکان، توێژەر لە کاروباری عێراق لە سەنتەری رۆژهەڵاتی نێوەڕاست بۆ توێژینەوەی ستراتیژی (ORSAM) رایگەیاند، پەیوەندییەکانی نێوان هەردوو وڵات لە بواری وزەدا بەرەو ئاستێکی ستراتیژی هەنگاوی ناوە و ئەم پڕۆسەیەش پەیوەستە بە پڕۆژەی رێگەی گەشەپێدانەوە.

چاڵشکان جەختی لەوە کردەوە کە پڕۆژەی رێگەی گەشەپێدان نەک تەنیا بۆ تورکیا و عێراق، بەڵکو بۆ وڵاتانی ناوچەکەش بە واتای کردنەوەی هێڵی نوێی وزە دێت و گوتی، "دەکرێت بڵێین هەردوو لایەن ئیرادەیەکیان هەیە بۆ ئەوەی دەستپێشخەری بکەن و هەنگاوەکانی داهاتوو فراوانتر بکەن. بۆیە ئەو پەیوەندییە دوولایەنەی کە پڕۆژەی رێگەی گەشەپێدان پشتیوانی دەکات، زەوینەیەکی لەباری رەخساندووە بۆ کردنەوەی دەرگای نوێ لە بوارە جیاوازەکاندا."

ئاماژەی بەوەشکرد، دانوستاندنەکان لەبارەی رێککەوتنی نوێوە نەک تەنیا گواستنەوەی نەوت، بەڵکو زەوینە بۆ هاوکارییەکی گشتگیر و درێژخایەن خۆش دەکات کە رێگری لە ناکۆکییە یاساییەکانی نێوان هەردوو لا بکات.

چاڵشکان گوتیشی، "توانای شاراوەی پەیوەندییەکانی تورکیا و عێراق لەوە زیاترە کە تەنیا لە نەوتدا قەتیس بکرێت، بەڵکو دەرگا بۆ هاوکاری لە بوارەکانی گازی سرووشتی، کارەبا و بوارەکانی دیکەی وزەش دەکاتەوە. یەکێک لە گرنگترین هۆکارەکانی بەرجەستەبوونی ئەم توانایە، ئەو پەیوەندییە دیپلۆماسییە چڕانەیە کە لەسەر ئاستی سەرکردەکانی هەردوو وڵات بە شێوەیەکی تەندروست و بەردەوام بەڕێوەچووە."

ئەو توێژەرە ئاماژەی بەوەشکرد، "سەرباری ئەوەش، توانای ستراتیژیی بەرزی پڕۆژەی رێگەی گەشەپێدان، رێگەی بۆ هاوکاریی فرەلایەن لە بواری وزەدا خۆشکردووە و رێککەوتنێکی نوێی وزەی کردووەتە پێویستییەکی حەتمی کە دەبێت لە رووی ناوەڕۆک و چۆنیەتییەوە سەرلەنوێ دابڕێژرێتەوە."

چاڵشکان روونیکردەوە کە ئەگەر رێککەوتنەکان ئەنجامی ئەرێنییان هەبێت، دەستپێکردنەوەی هەناردەی وزە مانای ستراتیژیی درێژخایەنی دەبێت و گوتی، "مسۆگەرکردنی هەناردەیەکی وزەی بێ پچڕان و سەلامەت دوای رێککەوتنێکی نوێ، بەتایبەتی لە سێبەری ململانێ هەرێمییەکان و مەترسییە ئەمنییەکاندا، نیشاندەری توانای تورکیا و عێراق دەبێت بۆ بنیاتنانی زەمینەیەکی سەقامگیر."

"پەرەپێدانی هێڵی نەوتی تورکیا-عێراق، پێگەی تورکیا وەک ناوەندێکی وزە بەهێز دەکات"

یەشار مالیکی، شارەزای کاروباری کەنداو لە گۆڤاری (MEES) دەڵێت، تورکیا و عێراق خواستیان هەیە هاوکاریی ئابووری لە چوارچێوەی پڕۆژەی رێگەی گەشەپێداندا فراوان بکەن و گوتی: "ئەگەری هەیە نەوتی خاوی وڵاتانی دیکەش لە رێگەی هێڵی نەوتی تورکیا- عێراقەوە بگوازرێتەوە، ئەمەش پێگەی تورکیا وەک ناوەندێکی هەرێمیی وزە لەنێوان ئاسیا و ئەوروپادا بەهێزتر دەکات. گرنگتر لەوەش بۆ ئەنقەرە، دەرفەتی ئەوە دەڕەخسێنێت کە ئەو نەوتەی لە ئەنجامی چالاکییەکانی تەکنەلۆژیای شکانەوەی هایدرۆلیکی لە باشووری رۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ (باکووری کوردستان) بە هاوبەشی لەگەڵ کۆمپانیا ئەمریکییەکان بەدەست دێت، بخاتە نێو سیستەمەکەوە."

مالیکی ئاماژەی بەوەشکرد، ململانێی ئێران و ئیسرائیل جارێکی دیکە گرنگیی رێڕەوەکانی هەناردەکردنی جێگرەوەی دەرەوەی کەنداوی دەرخست. گەیاندنەوەی نەوتی کەرکووک بە پاڵاوگەکانی دەریای سپی، بۆ عێراق و ئەو کۆمپانیایانەی وەک (BP) کە لە پەرەپێدانی کێڵگەی کەرکووکدا بەشدارن، گرنگییەکی زۆری هەیە.

یەشار مالیکی روونیکردەوە، پلانەکانی هاوکاری بۆ پەرەپێدانی فرەلایەنەی بازرگانیی گازی سرووشتی و کارەبا، دەرفەتی گرنگ بۆ عێراق دەڕەخسێنن و گوتی، "لەسەرەتادا، ئەو گازەی لە تورکیاوە دابین دەکرێت، دەتوانێت قەرەبووی ئەو گازە بکاتەوە کە لە ئێرانەوە دێت و زۆرجار دەبڕدرێت. لە ماوەی درێژخایەنیشدا، کاتێک عێراق بەرهەمی خۆی زیاد دەکات، دەتوانێت ئەو گازە هەناردەی ئەورووپا بکات."

گوتیشی، بۆ تورکیا گواستنەوەی گازی رووسیا، ئازەربایجان و سەرچاوەکانی دیکە بۆ عێراق، پێگەی ئەو وڵاتە وەک ناوەندێکی گاز پتەوتر دەکات.

مالیکی بیرهێنایەوە کە تورکیا ئێستادا کارەبا بە عێراق دەدات و جەختی کردەوە کە بە فراوانکردنی سیستمی پەیوەستبوونی ئێستا، کۆمپانیا تورکییەکانی وزە دەتوانن شوێنی زیاتر لە بازاڕی عێراقدا بگرن.

"نزیکەی 50 ساڵە نەمانتوانی تەواوی توانای ئەو بۆریی نەوتە بەکاربهێنین"

رۆژی 30-7-2025 بەڕێوەچوو، ئاڵپئارسڵان بایراکتار، وەزیری وزە و سەرچاوە سروشتییەکانی تورکیا رایگەیاند، بڕیاریان داوە رێککەوتنی تایبەت بە بۆریی نەوت لە نێوان تورکیا و عێراق نوێ نەکەنەوە، بەڵام رەشنووسێکی دیکەیان بۆ بەغدا لەبارەی چۆنیەتیی رێککەوتنەکە ناردووە.

ئاڵپئارسڵان بایراکتار گوتی: "رێککەوتنی بۆریی نەوتی عێراق- تورکیا دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانی 1970. رێککەوتنێک هەیە ساڵی 1973 کراوە. ساڵانی 1976-1977 کاری هیڵی بۆرییەکە تەواو بوو، بەڵام لەو کاتەوە کە نزیکەی 50 ساڵە، بەداخەوە ئێمە نەمانتوانی تەواوی توانای ئەو بۆریی نەوتە بەکاربهێنین".

بە گوتەی بایراکتار، "ئەم بۆرییە توانای هەیە رۆژانە ملیۆنێک و 400 بۆ 500 هەزار بەرمیل نەوت بگوازێتەوە. ئینجا ئەو بەشەی لە سلۆپییەوە بۆ جەیهان دەچێت، درێژییەکەی 650 کیلۆمەترە".

گوتیشی، "جگە لە هەموو ئەمانە، ئەو هێڵی بۆرییە هیچ کات بە تەواوی توانای خۆی کارا نەبوو. هیڵەکە لە سلۆپییەوە بۆ جەیهان کە مەوداکەی 650 کیلۆمەترە، دوو بۆرییە کە یەکێکیان 40 ئینج و ئەوەی دیکەیان 46 ئینجە".

وەزیری وزەی تورکیا باسی لەوەشکرد، "ئێمە ئەمە بە عێراق دەڵێین؛ وڵاتەکەتان رۆژانە 4 ملیۆن بەرمیل هەناردە دەکات، کە هەمووی لە رێگەی بەسرەوە دەکرێت. لێرەدا 1.5 ملیۆن بەرمیل بە ئاراستەیەکی جیاوازدا دەڕوات. واتە ئێوە بە ئاسوودەییەوە دەتوانن نزیکەی 40٪ی نەوتەکەتان بە ئاراستەیەکی دیکە بگەیەننە بازاڕەکانی جیهان".

بایراکتار لەبارەی عێراقەوە گوتیشی، "هەروەها دەتوانن بگەنە شوێنێک و بازاڕێکی جیاوازتریش؛ بۆ نموونە دەریای نێوەڕاست و ئەورووپا".

"ساڵێک پێشتر عێراقیان ئاگادار کردووەتەوە لە نوێنەکردنەوەی رێککەوتنەکە بۆ ئەوەی نیگەران بن"

ئەو وەزیرە دەشڵێت، "ئەم رێککەوتنەمان [رێککەوتنی بۆری نەوتی عێراق-تورکیا] کە تەمموزی 2026 ماوەکەی تەواو دەبێت"، بەڵام ئەوان ساڵێک پێشتر عێراقیان ئاگادار کردووەتەوە [لە نوێنەکردنەوەی] بۆ ئەوەی نیگەران بن.

بە گوتەی بایراکتار، ئەوان دەیانتوانی خودکارانە ئەو رێککەوتنە درێژبکەینەوە. بەڵام "ئەوکات رێککەوتننامەیەکمان درێژدەکردەوە کە بە تەواوی توانای خۆی کاری نەدەکرد؛ رێککەوتننامەیەکمان درێژدەکردەوە کە بەداخەوە لە 2024ــەوە هەردوولای خستووەتە نێو گێژاوێکی یاساییەوە".

بایراکتار رەتیکردەوە نیازێکی نەرینییان لە بابەتەکە هەبێت و جەختیکردەوە کە ئەنقەرە چەندین پێشنیازی باشی بۆ هاوئاهەنگی خستووەتە بەردەم بەرپرسانی عێراق و گوتی: "ئێمە گوتمان، ئەم رێککەوتنە لەڕووی بازرگانی و یاساییەوە سوودبەخش نییە و با درێژی نەکەینەوە. بەڵام راستەوخۆ دوای ئەمە من رەشنووسی رێککەوتنێکم بۆ وەزیری نەوتی عێراق بە نامە نارد".

لە بارەی نێوەڕۆکی ئەو نامەیە بایراکتار دەڵێت، "لە نامەکەدا گوتمان ئێمە بەمشێوەیە ئامادەین بۆریی نەوتی نێوان عێراق و تورکیا کارا بکەین. لە دەقی رەشنووسەکەشدا داوامان کردووە کە توانای تەواوەتیی ئەو بۆرییە نەوتە بەکاربهێنین، ئەمە بەجۆرێکە کە هیچ ناکۆکییەکی یاساییش لە نێوانمان دروست نابێت، واتە رۆژانە ملیۆنێک و 400 بۆ 500 هەزار بەرمیل نەوت لە رێگەی بۆرییەکەوە بنێردرێت. ئامانجەکەمان ئەمەیە".

بایراکتار باس لەوەش دەکات، "لەگەڵ ئەمەشدا دەکرێ رێگەی گەشەپێدانیش بکرێتە رێگەی وزە. ئەمڕۆ 1.5 ملیۆن بەرمیل بە واتای داهاتی 40 ملیار دۆلاری ساڵانە دێت. ئێمە بە عێراق دەڵێین وەرن لە جەیهان پرۆژەی پاڵاوگە و پێترۆکیمیا جێبەجی بکەین. ئێوە کە ئەوەندە نەوتەتان هەیە، دەتوانن ئەم کارە بکەن. لەڕاستیدا کاری زۆر باش هەیە بکرێت".

هەناردەی نەوتی هەرێمی کوردستان لە ئاداری 2023ەوە لە رێگەی بۆری جەیهانەوە راگیراوە. ئەوەش بە بڕیاری دەستەی نێوبژیوانیی نێودەوڵەتی لە پاریس و لەسەر سکاڵای عێراق.

 

هەناردەی نەوتی عێراق بۆ ئەمریکا شەش ملیۆن بەرمیلی تێپەڕاندووە.



ئیدارەکە دەڵێت، "عێراق لە مانگی حوزەیراندا شەش ملیۆن و 433 هەزار بەرمیل نەوتی هەناردەی ئەمریکا کردووە، کە بەراورد بە مانگی ئایار بەرزبووەتەوە، کە پێنج ملیۆن و 548 هەزار بەرمیل بوو."

ئیدارەکە راشیگەیاندووە، عێراق لە هەفتەی یەکەمی مانگی حوزەیراندا رۆژانە بە تێکڕا 213 هەزار بەرمیلی هەناردەی ئەمریکا کردووە، لە هەفتەی دووەمدا 183 هەزار بەرمیل، لە هەفتەی سێیەمدا 212 هەزار بەرمیل و لە هەفتەی چوارەمیشدا 164 هەزار بەرمیل.

ئیدارەی زانیاریی وزەی ئەمریکا روونیکردووەتەوە، "عێراق لە مانگی رابردوودا لە ریزبەندی شەشەمی گەورەترین هەناردەکارانی نەوت بووە بۆ ئەمریکا، لە دوای کەنەدا کە لە پلەی یەکەم دێت، دواتریش مەکسیک, سعودیە، بەرازیل و نایجیریا {لە پلەکانی دووەم تاوەکو پێنجەم].

لەبارەی وڵاتانی عەرەبی، ئیدارەکە ئاماژەی بەوەکردووە، عێراق لە دوای سعودیە، لە پلەی دووەمی گەورەترین هەناردەکاری نەوتی وڵاتانی عەرەبی بووە بۆ ئەمریکا، کە سعودیە بە هەناردەکردنی 10 ملیۆن بەرمیل لە پلەی یەکەمدا بووە. لیبیاش بە هەناردەکردنی چوار ملیۆن و 166 هەزار بەرمیل لە پلەی سێیەمدا هاتووە.


عێراق کارتێکی بانکیی یەکگرتوو کارا دەکات


بەگوێرەی نووسراوێکی بانکی ناوەندیی عێراق، لە کۆتایی ئەم ساڵەوە لە چوارچێوەی خزمەتگوزاری پارەدانی ئەلیکترۆنی، پڕۆژەی پێدانی کارتێکی بانکیی نێوخۆیی یەکگرتوو بە هاووڵاتییان دەستپێدەکرێت. بە گوتەی سەرۆکی دامەزراوەی پارەدانی ئەلیکترۆنیی عێراق، پڕۆژەکە هەرێمی کوردستانیش دەگرێتەوە.

لە نووسراوەکەی بانکی ناوەندیدا هاتووە، "تەکنەلۆژیای EMV لە دروستکردنی کارتەکاندا بەکاردەهێنرێت، کە بە کۆدی BIN کار دەکات و پڕۆژەکە لە ژێر سەرپەشتی بانکی ناوەندیدا دەبێت."

لەو بارەیەوە، نەبیل نەجار، سەرۆکی دامەزراوەی پارەدانی ئەلیکترۆنیی عێراق  راگەیاند، تەکنەلۆژیای EMV پشت بە چیپێکی زیرەک دەبەستێت کە لەناو کارتەکەدا جێگیرکراوە، جیاوازە لە کارتە کۆنەکان کە تەنیا پشت بە شریتێکی موگناتیسی دەبەستن، ئەم چیپە هەموو مامەڵەکان کۆد دەکات، بەمەش مەترسی ساختەکردن کەم دەبێتەوە."

EMV، کورتکراوەی (Europay, MasterCard, and Visa)یـە، نەبیل نەجار گوتی: "ئەمە پێوەرێکی جیهانییە، بۆ کارتی پارەدانی زیرەک بەکاردێت، جا کارتی دڵنیایی بێت یان کارتی بانکی، ئامانجیش لێی بەرزکردنەوەی ئاسایشی مامەڵەکانە."

لەبارەی سوودەکانی تەکنەلۆژیای EMV سەرۆکی دامەزراوەی پارەدانی ئەلیکترۆنی گوتی: "ئەم تەکنەلۆژیایە ساختەکردنی زۆر قورسە و ئەگەر زانیارییەکانیش بدزرێن، ناتوانێت بەکاریبهێنرێت."

وەک نەجار دەڵێت، ئامانج لە دەرهێنانی ئەو جۆرە کارتە، "کەمکردنەوەی پشتبەستنە بە کارتە دەرەکییەکانی وەک، ماستەرکارد و ڤیزا کارد لە نێوخۆدا، بەڵام هیچ کاریگەری لەسەر کارکردنی ئەو کارتانە نابێت و ئەم سیستمە نوێیە تەنیا لە نێوخۆدا کار دەکات."

بە گوتەی سەرۆکی دامەزراوەی پارەدانی ئەلیکترۆنیی عێراق، "ئەم سیستمە پارێزراوە، چونکە لە رێگەی کۆدی BINـەوە، راستەوخۆ بانکی ناوەندیی عێراق سەرپەرشتی و چاودێریی دەکات."

ئەو کارتە نوێیانە بە تایبەتمەندی Contactless کار دەکەن، کە لە رێگەیەوە دەتوانرێت بەبێ بەکارهێنانی ژمارەی نهێنی و تەنیا بە دانانی کارتەکە لەسەر ئامێری وەرگر پارە بدرێت، ئەگەر هاتوو بڕە پارەکە لە 100 هەزار دینار کەمتر بوو.

یەکی حوزەیرانى 2023، بانکى ناوەندیى عێراق دەستپێکردنى خزمەتگوزاریى پارەدانى ئەليکترۆنى (POS)ـی لە هەردوو کەرتى تایبەت و گشتى راگەیاند و گوتی، "ئامانج لەو بڕیارەی بەهێزکردنى متمانەى پارەدانى ئەلیکترۆنی و سنووردارکردنى مامەڵەى نەختینەییە لە مامەڵەکانى پارەدان و بازرگانی."

17ی کانوونى دووەمى 2023، ئەنجوومەنى وەزیرانى عێراق بڕیاری دا لە یەکی حوزەیرانەوە دەست بە کارکردن بکرێت بە سیستمى پارەدانى ئەلیکترۆنى تاوەکو هاووڵاتییان لە رێگەى کارتى بانکییەوە مامەڵە داراییەکانیان لە فەرمانگەى حکومى و کەرتى تایبەت بەڕێبکەن.

لە 6 مانگدا سێ ملیار دیناری فێڵکردنمان گەڕاندووەتەوە


لە 6 مانگدا دەستەى گومرگى عێراق زیاتر لە سێ ملیار دینارى گەڕاندووەتەوە کە لە "فێڵکردن" لە زانیارییەکانى گومرگدا ئاشکرا بوون، دەستەى دەروازە سنورییەکانیش دەرکردنى فەرمانى دەستگیرکردنى بۆ خاوەنى کۆمپانیایەکى هاوردەکردنى ئۆتۆمبێل راگەیاند، کە گوایە "پرۆسەیەکى گواستنەوەى دارایی نایاسایی گەورە"ى کردووە.

عەلائەدین قەیسی، گوتەبێژى دەستەى دەروازە سنوورییەکانى عێراق راگەیاند، پرۆسەیەکى نایاسایی "گەورە"ى گواستنەوەی دارایی ئاشکرا کراوە بە مەبەستی خۆدزینەوە لە گومرگ و سپیکردنەوەی پارە، کە لەلایەن یەکێک لە کۆمپانیاکانی هاوردەکردنی ئۆتۆمبێلەوە کرابوو.

عەلائەدین قەیسی گوتى، "دوای رێکارەکانی لێکۆڵینەوە، بە هاوکاری و هاوئاهەنگی لەگەڵ نووسینگەی بەرەنگاربوونەوەی سپیکردنەوەی پارە و پاڵپشتیکردنى دارایی تیرۆر، دەست بەسەر چەند پسوولەیەکی بازرگانیدا گیراوە کە بۆ گواستنەوەی دارایی نایاسایی بەکارهاتبوون. دوای تەواوبوونی لێکۆڵینەوەکان، دۆسیەکە خرایە بەردەم دادوەر، فەرمانی گرتن و بەدواداچوون بۆ تۆمەتباران دەرکرا."

بەگوێرەى رێکارەکانى بانکى ناوەندیی عێراق، کاتێک دۆلار بە نرخى فەرمى بە کۆمپانیاکان دەدرێت بۆ هاوردەکردنى کاڵا، دەبێت هەمان جۆرى کاڵا و بڕەکەى هاوردە بکەن.

گوتەبێژى دەستەى دەروازە سنوورییەکانى عێراق رایگەیاند، رێکاری وردبینیی بەردەوام بۆ پسوولە بازرگانییەکان دەکرێت، بۆ دڵنیابوون لەوەی هەموو کۆمپانیاکان پابەندی یاسا و رێنماییەکان دەبن و گەڕان و بەدواداچوون بۆ هەموو ئەو چالاکییانەى گواستنەوەی گوماناوی پارە دەکەن، کە کۆمپانیا بازرگانییەکان دەیکەن، ئەویش لە رێگەی هاوکاری، هاوئاهەنگی و ئاڵوگۆڕی زانیاری لەگەڵ دامەزراوە حکومییە پەیوەندیدارەکان.

لە راگەیێندراوێکى دیکەدا دەستەی گشتیی گومرگى عێراق رایگەیاند، بڕە پارەیەکی "زۆر"یان لە جیاوازیی باجی گومرگی وەرگرتووەتەوە کە بەهۆی فێڵکردن لە وەسف و کێشی کاڵا هاوردەکراوەکانەوە هەبوون.

دەستەکە رایگەیاند، ئەو بڕە پارەیەی لە جیاوازیی باجەکان وەرگیراونەتەوە لە ماوەی نێوان یەکی کانوونى دووەمى 2025 تاوەکو 30ى حوزەیرانی ئەم ساڵ، سێ ملیر و 420 ملیۆن و 216 هەزار دینار بوون، ئەمەش دواى رێکارەکانى وردبینیی لە زانیارییە گومرگییە پێشکێشکراوەکاندا ئاشکرا بووە.


بەغدا و هەولێر لەسەر هەناردەکردنەوەی نەوت "گەیشتوونەتە رێککەوتنی بەرایی"



هەردوو شاندی هەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدراڵیی عێراق لە بەغدا گەیشتوونەتە ڕێککەوتنی بەرایی لەبارەی هەناردەکردنەوەی نەوت و پشکی بەکارهێنانی ناوخۆیی، بەڵام پرسی شایستە داراییەکانی کۆمپانیاکانی نەوت ماوە. بە گوتەی بەرپرسی یەکێک لەو کۆمپانیایانە، بڕیارە لەم هەفتەیەدا کۆبوونەوەی دووقۆڵی لەگەڵ وەزارەتی سامانە سرووشتییەکان یان سێ قۆڵی بە بەشداریی نوێنەری حکومەتی فیدراڵ لەسەر ئەو پرسە بکرێت.

تاوەکو درەنگانی شەوی رابردوویش شاندی حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدراڵی لە بەغدا لەبارەی پرسی رادەستکردن و هەناردەکردنەوەی نەوت لە کۆبوونەوەدا بوون.

سەرچاوەیەکی ئاگادار لە بەغدا گوتی: "هەردوولا گەیشتوونەتە رێککەوتنی بەرایی لەبارەی رادەستکردن و هەناردەی نەوت و رادەستکردنى 50%ى داهات. بڕیارە کۆبوونەوەیەکی دیکە بە بەشداریی ئەندامانی ئەنجوومەنی وەزیریی ئابووری لەسەر هەمان پرس بکرێت."

شاندەکەی هەرێمی کوردستان بە سەرۆکایەتیی کەمال محەممەد، وەزیری سامانە سرووشتییەکانە و لەگەڵ لایەنە پەیوەندیدارەکانی حکومەتی فیدراڵی کۆبووەتەوە.

ڕێککەوتنە بەراییەکە وایە رۆژانە هەرێمی کوردستان 280 هەزار بەرمیل نەوت بۆ هەناردەکردن رادەستی کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) بکات و 120 هەزار بەرمیلی دیکەش لە نێوخۆدا بەکاربهێندرێت. لەبەرامبەردا بڕیارە تاوەکو کۆمپانیایەکی راوێژکاریی نرخی بەرهەمهێنانی هەر کێڵگەیەک دەخەمڵێنێت، کۆمپانیاکان بۆ هەر بەرمیلێک 16 دۆلاریان پێ بدرێت، بەڵام رەزامەندیی کۆمپانیاکان لەسەر ئەو رێککەوتنە ماوە.

لە 25ى ئاداری 2023 ەوە هەناردەی نەوتی هەرێمی کوردستان لە رێگەی بەندەری جەیهانی تورکیاوە راگیراوە. ئەم ساڵ یاسای بودجەی گشتی هەموارکرا و لە 17ـی شوباتەوە چووه‌ واری جێبەجێکردن، بۆ ئەوەی بەربەستەکانی بەردەم دەستپێکردنەوەی ئەو هەناردەیە چارەسەر بکرێن.

سەرچاوەیەکى بەرپرس لە حکومەتى هەرێمى کوردستان رێککەوتنەکەى پشتڕاست کردەوە و بە رووداوى گوت:" رێککەوتنەکە پەسندکردنى کۆتایی ماوە. ئەگەر کێشەى بۆ دروست نەبێت، لە کۆبوونەوەى داهاتووى ئەنجوومەنى وەزیرانى عێراق پەسەند دەکرێت".

کۆبوونەوەى هەفتانەى ئەنجوومەنى وەزیرانى عێراق رۆژانى سێشەممە دەکرێت، بەو پێیە بڕیارە یەکى حوزەیران ئەو کۆبوونەوەیە بکرێت.

بەرپرسی یەکێک لە کۆمپانیاکانی نەوت لە هەرێمی کوردستان قسەی کرد و گوتی، رازین بە شێوەیەکی کاتی و بۆ دوو مانگ 16 دۆلاریان بۆ خەرج بکرێت بۆ دەرهێنانی هەر بەرمیلێک نەوت، بەڵام داوای چارەسەرکردنی سێ پرسیان کردووە بۆ ئەوەی بە بەردەوامی و لەدوای ئەو دوو مانگەش، بەردەوام بن لەسەر هەناردەی نەوت.

کۆمپانیاکان داوایان کردووە دەستکاریی گرێبەستەکانیان نەکرێت و پێیان وایە نرخی جێگیر بۆ بەرهەمهێنانی نەوت جۆرێکە لە گۆڕینی گرێبەستەکان. داواکارییەکی دیکەیان چارەسەرکردنی کێشەی قەرزە کەڵەکەبووەکانیانە کە زیاتر لە 900 ملیۆن دۆلارە و دەبێت بزانن لە ئەستۆی هەولێر یان بەغدا دەبێت. سێیەم داواکارییشیان یەکلاییکردنەوەی پڕۆژەکانی داهاتوویانە لەو کێڵگانەی کاری تێدا دەکەن.

ئەو بەرپرسەی کۆمپانیاکە گوتیشی: "بۆ پەرەپێدانی کێڵگەکان، دەبێت بیری نوێ بەپێی گرێبەستەکانمان لێ بدەین کە لە هەندێک ناوچە یەک بیر 17 ملیۆن دۆلاری تێدەچێت. دەبێت بزانین کێ ئەو پارەیە دەدات و چۆن قەرەبوو دەکرێینەوە."

کێشەی کۆمپانیاکان لەگەڵ ئەو نرخە ئەوەیە کە بڕیارە لەلایەن کۆمپانیایەکی راوێژکارییەوە دیاری بکرێت. ئەوان پێشتر وەبەرهێنانیان لە کێڵگەکاندا کردووە و پارەکەیان بە رێژە لە فرۆشتنی نەوت وەردەگرتەوە، نەوەک پارەیەکی جێگیر. ئەوە وا دەکات پارەی دیاریکراو بۆ بەرهەمهێنانی نەوت بۆ ئەوان گونجاو نەبێت.

بە گوتەی ئەو بەرپرسی کۆمپانیایە "بڕیارە لەم هەفتەیەدا کۆبوونەوەیەکی دووقۆڵی لەگەڵ وەزارەتی سامانە سرووشتییەکان یان سێقۆڵی بە بەشداریی نوێنەرانی حکومەتی فیدراڵ بۆ تاوتوێکردنی ئەو بابەتانە بکرێت."
سەرجاوە رووداو

 

ئەردۆغان: رێگەی گەشەپێدان سوودی بۆ ئێمە وڵاتە دۆستەکانیشمان دەبێ



سەرۆککۆماری تورکیا لە باسی رێگەی گەشەپێداندا دەڵێ: "ئێمە، عێراق و وڵاتە دۆستەکانیشمان سوودی زۆری لێ دەبینین"؛ باسی لە ئەگەری داخستنی گەرووی هورمز و داخستنی ئاسمانی وڵاتان لە ئەنجامی جەنگەکان کرد و گوتی، لەسەر ئەو بنچینەیەیە "رێڕەوەی گواستنەوەی نوێ و ئارام زۆر پێویستن."

 رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆککۆماری تورکیا لە ئیستەنبووڵ گوتارێکی پێشکێش کرد و گوتی: "گرژییەکانی ئەم دواییانەی ناوچەکەمان، ئەو نادیارییانەی تایبەت بە گەرووی هورمز و گەشتە ئاسمانییەکان سەریانهەڵدا، وەبیریان هێناینەوە کە رێڕەوی گواستنەوەی نوێ و ئارام زۆر بەنرخن".

سەبارەت بە رێگەی گەشەپێدان، رەجەب تەیب ئەردۆغان رایگەیاند، زۆر بایەخی پێدەدەن، چونکە "پرۆژەیەکە تەنیا سوودی بازرگانی نییە، بەڵکو رێگەی ئاشتییە و جوگرافیای باکوور بە باشوور، رۆژئاوا بە رۆژهەڵات و هەمووان بەیەکەوە گرێ دەدات".

سەرۆککۆماری تورکیا هەروەها گوتی: "عێراق دەبێتە سەرچاوەی سەرەکی لەم پڕۆژەیەدا. هەربۆیە خۆشگوزەرانی و سەقامگیری بۆ عێراق دەگەڕێتەوە و پێگە جیهانییەکەی سەنگینتر دەکات. گواستنەوەی بار لە بەندەری فاوەوە بۆ ئۆڤاکۆ و لەوێشەوە بۆ ئەورووپا کارێکی زۆر ناوازە دەبێت. لە سایەی پرۆژەکە، بەندەری فاو زۆر زیاتر گەشە دەکات و بە رووی جیهاندا دەکرێتەوە."

ئەردۆغان هەروەها رایگەیاند، پڕۆژەی گەشەپێدان کاریگەرییەکی گەورەی دەبێ، بە جۆرێک دوای تەواوبوونی 63 هەزار کەس لە ساڵێکدا هەلی کاریان بۆ دەڕەخسێندرێ.

درێژیی پڕۆژەی رێگەی گەشەپێدان هەزار و 200 کیلۆمەترە و پێکدێت لە هێڵەکانی گواستنەوەی کەلوپەل و گەشتیاران و هێڵی ئاسن، لە بەندەری فاو لە پارێزگای بەسرەوە درێژ دەبێتەوە بۆ نێو خاکی تورکیا.

خەرجیی پڕۆژەکە بە 17 ملیار دۆلار دەخەمڵێندرێت، 10.5 ملیار دۆلاری بۆ کڕینی شەمەندەفەری کارەبایی مۆدێرن و 6.5 ملیار دۆلاری بۆ درێژکردنی هێڵی ئاسن تەرخان دەکرێت.

قۆناخی یەکەمی پڕۆژەکە لە ساڵی 2028 تەواو دەبێت، قۆناخی کۆتایی لە ساڵی 2050 تەواو دەبێت.

شارێکی چین 250 کۆمپانیای کوردی تێدایە


شارۆچکەیەكی سێ ملیۆن کەسی لە هەرێمی ژێجانگی چین، سەنتەری بازرگانیی کاڵای بچووک و هەرزانە، بازرگانانیی بیانی ئێرەیان تەنیوە، 400 کۆمپانیای عێراقی و 250 کۆمپانیای کوردی ئاڵای خۆیان لەم ناوچە بازرگانییە هەڵداوە.

ئالان تاڵب، بازرگانە و باس لەوە دەکات، "ژمارەیەکی زۆر کورد هەیە لێرە و رۆژ لە دوای رۆژ ژمارەیان لە زیادبووندایە، لێرە هەلی زۆر گونجاو بۆ بازرگانی کردن هەیە، ئێمە هەموومان وەک خێزانێکی گەورەین پێکەوە، هەوڵدەدەین پەیوەندییەکی گەورەی بازرگانی دروست بکەین لەنێوان چین و عێراقدا، ئامۆژگاریم بۆ گەنجەکانی خۆمان ئەوەیە بێنە ئێرە و نەترسن، ژینگەیەکی زۆر گەورەیە و دوونیایەکی جیاوازە و کۆمەڵێکی زۆر خەڵکی کوردی لێیە."

نووسینگەیەکی راوێژکاری کوردی بەرچاوڕوونی بە بازرگان و خوێندکارەکان دەدات، ئامانجیان راکێشانی سەرمایەی خۆماڵییە بۆ ئەو وڵاتەی بە هەزاران کیلۆمەتر دوورە، بەڵام کاڵاکانی بازاڕی کوردستانیان کۆنترۆڵ کردووە.

کامیل ئەحمەد حەمە رەشید، سەرۆکی نووسینگەی راوێژکاری بازرگانیی کوردی لە شاری ئیۆ ئاماژە بەوە دەدات، "نووسینگەی راوێژکاری وەک سەنتەرێكی بازرگانییە بۆ هەموو کۆمپانیاکان، بۆ راوێژکاری و هەموو پێشهاتە بازرگانییەکانە، وەکو ماڵێکی کوردی بەکارمان هێناوە بۆ پەیوەندی بارزگانی، ئابوری، کولتووری و خوێندن لەهەموو بوارەکان.

کاتی ژەمەکان، کۆمەڵگەی کوردی ناوچەکە روو دەکەنە ئەو چێشتخانەیەی بۆن و بەرامی خواردنەکەی تەواو کوردییە.

خالید ‌محەمەد، خاوەن چێشتخانەی میوان لە ئیۆ لەبارەی کارەکەیەوە دەڵێت، "14 بۆ 15 ساڵە لەم وڵاتە خەریکی کاری چێشتخانەین، ماڵێکی گەورەی کوردەکانە و خواردنی کوردیمان هەیە، خۆم و خێزانم شێفی ئەم چێشتخانەیەین، ستافێکی باشی چینیم لەگەڵدایە، بازرگانە کوردەکان و خاوەن کۆمپانیاکان رۆژانە سەردانمان دەکەن."

ئیۆ گەورەترین بازاڕی کاڵای بچووک و ناوماڵ و کاری رۆژانەی هەیە، نزیکەی 10 هەزار دووکانە، پشکی شێری ئەو کاڵایانەی لە چینەوە هاوردەی کوردستان دەکرێن لەم شارەوەیە. هەندێکجار کواڵیتی کاڵاکان باش نین.

توانا بابۆڵی، بازرگانە و دەڵێت، "کاکە بە خوای سووچی بازرگان نیە، سووچی میللەتەکەیە، شتی هەرزانی دەوێت، 50٪ـی میللەت شتی گرانی ناوێت، ئێستا بەخۆت تیشێرتێک ناکڕی بە 50 یان 60 هەزاری بۆ منداڵان، بەڵام ئەگەر بە 5 یان 6 هەزار بێت، لەجیاتی یەک قڵ، دوو و سێ قلی بۆ دەکڕی."

بەشی زۆری کاڵاکان لەرێی دەریاوە دەگوازرێنەوە هەرێمی کوردستان، رێگەیەکی هەرزانە، بەڵام خاوە، بارەکان نزیکەی 40 رۆژیان پێویستە تاوەکو سەر لە هەرێمی کوردستان دەردەکەن.

ئەم تابلۆ کوردییانەی لە وێنەکەدا دەیبینن نە شەقامی سەهۆڵەکەیە نە بازاڕی لەنگەیە، بەڵکو یەکێک لە شەقامەکانی چینە و کۆمپانیای بازرگانی بازرگانانی کوردەکانە، کەش و هەوای وڵاتەکە و بەتایبەت شاری ئیۆ بۆ بازرگانی ئەوەندە گونجاوە کە رۆژ لە دوای رۆژ کۆمپانیاکانی بازرگانی کوردی لە زیادبووندایە تاوەکو ئێستا زیاتر لە 250 کۆمپانیای کوردی لێرە تۆمارکراون.

لێرەوە بزانە پیتاندنی یۆرانیۆم چۆنە


ئەمڕۆ بەهۆی بەرنامە ئەتۆمییەکەی ئێران و ئەو ململانێیەی لەسەری دروستبووە، کەس نییە لە ئێمە رۆژانە گوێی لە دەستەواژەی پیتاندنی یۆرانیۆم نەبێت. رەنگە هەندێکمان کە گوێمان لە وشەی یۆرانیۆم دەبێت، بیر لە تەقینەوەی ئەتۆمی و جەنگی سارد بکەینەوە.

بەڵام یۆرانیۆم زۆر لەوە زیاترە تەنیا ببێتە سەرچاوەی ترس و دڵەڕاوکێمان، بەڵکو مادەیەکی زۆر باوە و رۆڵێکی گرنگی هەیە لە وزەی سەردەم، بواری پزیشکی و جیۆسیاسەتدا.

ئەم مانگە بەهۆی هێرشە ئاسمانییەکانی ئەمریکا بۆ سەر بنکە ئەتۆمییەکانی ئێران، جارێکی دیکە یۆرانیۆم بووە بابەتێکی گەرمی جیهانی.

لە زۆر لە هەواڵەکاندا دەبیستین کە ئێران بە رێژەی 60٪ یۆرانیۆمی پیتاندووە، بەڵام ئایا ئەوە چ واتا و مەبەستێکی هەیە؟

سەرەتا با پێکەوە بزانین یۆرانیۆم چییە

یۆرانیۆم مادەیەکی کیمیاییە. 92ـەمین توخمە لە خشتەی خوولیدا.

مادەیەکی کانزایی تیشکدەرە. تیشکدان چییە؟

تیشکدان بریتییە لە چالاکییەکی خۆڕسکی گەردیلەکانی وەک یۆرانیۆم، تۆریۆم و رادیۆم، کە خۆڕسکانە شیدەبنەوە و وزە دەردەن.

مارتین هێنریک کلاپرۆت، کیمیاگەری ئەڵمانی لە ساڵی 1789 یۆرانیۆمی بۆ یەکەمین جار دۆزییەوە و مادەکەی بەناوی هەسارەی ئۆرانوسەوە کرد کە ئەویش تازە دۆزرابووەوە. تاوەکو سەدەی بیستەم، زانایان لە بایەخ و گرنگی و هێزی یۆرانیۆم تێنگەیشبوون، تاوەکو ئەو کاتەی بۆیان دەرکەوت گەردیلەکانی یۆرانیۆم دەتوانن لە رێگەی پڕۆسەیەکەوە کە پێی دەگوترێت ناوکەکەرتبوون، ببنە دوو پەرت.

لە پڕۆسەی ناوکەکەرتبووندا، ناوکی گەردیلەکان پەرت دەبێت و دوو ناوکۆڵە یان زیاتری لێ دروست دەبن، پڕۆسەکە وزەیەکی یەک جار گەورە دەردەپەڕێنێت.

یۆرانیۆم لە زۆربەی شوێنەکان هەیە. لە بەرد، خاک و ئاو. شوێنەواری یۆرانیۆم تەنانەت لە رووەک و گیانەوەرانیشدا هەیە، هەڵبەتە بە بڕێکی کەم.

بەشی هەرە زۆری یۆرانیۆم لە چینی سەرەوەی زەویدا دەدۆزرێتەوە (ئەو چینەی بەسەریدا دەڕۆین).

یۆرانیۆمەکە بە خاوی دەدۆزرێتەوە و دواتر بە پڕۆسەی پیتاندن دەکرێتە یۆرانیۆمی تیشکدەری مەترسیدار کە ناوی یۆرانیۆم-235ـە.

یۆرانیۆم-235، بریتییە لە زڕتوخمێکی یۆرانیۆم. زڕتوخم بریتییە لە جۆرێکی هەمان توخم، بەڵام کێشێکی کەمتر یان زیاتری هەیە. بیر لە دارسێوێک بکەوە کە چەندین سێوی پێوەیە. هەندێکیان بچووک و هەندێکیان گەورەن، بەڵام هەموویان هەر سێون، ئەگەرچی کێشیان جیاوازە لە یەک. بە کورتی و بە کوردی، زڕتوخم بریتییە لە هەمان توخم، بەڵام بە کێشێکی جیاواز.

زۆربەی یۆرانیۆمە خاوەکە، لە یۆرانیۆم-238 پێکدێت کە یۆرانیۆمێکی لاوازی بێ تیشکە. تەنیا 0.7٪ی یۆرانیۆمی خاو لە یۆرانیۆم -235 پێکدێت، کە بریتیە لەو زڕتوخمەی توانای ناوکەکەرتبوونی هەیە. بۆیە، وەک چۆن ئارد لە (بێژنگ) دەکرێت، پێویستە یۆرانیۆمیش لە ئامێری تایبەت بدرێت بۆ ئەوەی یۆرانیۆمی 235 خەست بکرێتەوە و لە یۆرانیۆمە لاوازەکە جیابکرێتەوە. بەم پڕۆسەیە دەگوترێت، پیتاندنی یۆرانیۆم.

پیتاندن وا دەکات یۆرانیۆمەکە سوودی زیاتری هەبێت بۆ دروستکردنی چەکی ئەتۆمی، چونکە یۆرانیۆمی سرووشتی، وەک پێویست یۆرانیۆم-235ی تێدا نییە تاوەکو لە کوورەکان یان بۆمبەکاندا بە باشی کاری خۆی بکات.

پیتاندنی یۆرانیۆم لە سێ قۆناخ پێکدێت:

قۆناخی یەکەم گۆڕینی یۆرانیۆمە بۆ گازێک کە پێی دەگوترێت شەشەم ۆفلۆریدی یۆرانیۆم (uranium hexafluoride).

لە قۆناخی دووەمدا، گازەکە دەخرێتە نێو ئامێرێکەوە کە پێی دەگوترێت سەنتەرفیوج. ئامێرەکە بە خێراییەکی یەک جار زۆر دەخوولێتەوە. لەبەر ئەوەی یۆرانیۆم-235 کەمێک سووکترە لە یۆرانیۆم-238، یۆرانیۆم-235 هێواشتر بۆ سەرەوە بەرزدەبێتەوە، بەم جۆرەش هەردوو زڕتوخمەکەی یۆرانیۆم، لە یەک جیادەبنەوە. وەکو ئەوە وایە، جل بە جلۆشۆر وشکبەیتەوە، کە جلەکان بە خێرایی زۆر دەخوولێنێتەوە بۆ ئەوەی ئاوەکەی لێ جیابێتەوە.

بەڵام خوولانەوەیەک بە تەنیا بەس نییە. بۆیە ژمارەیەکی زۆری سێنتریفیوج بە ریز دادەنرێن و بە یەکەوە دەبەسترێنەوە بۆ ئەوەی یەک لە دوای یەک، گازەکەیان پێدا بڕوات، تاوەکو ئەو کاتەی یۆرانیۆم-235 بە تەواوی خەست دەبێتەوە و لە زڕتوخمەکەی دیکە جیادەبێتەوە.

سێنتریفیوجی ئێران.

بۆ ئەوەی یۆرانیۆمەکە بۆ بەرهەمهێنانی وزەی کارەبا دەست بدات، پیویستە بە رێژەی 3٪ تاوەکو 5٪ بپیتێنریت، واتە دەبێت 3٪ تاوەکو 5٪ی یۆرانیۆمەکە یۆرانیۆم-235 بێت.

ئەگەر یۆرانیۆمەکە بە رێژەی 20٪ بپیتێنرێن، واتە 20٪ی مادەکە یۆرانیۆم-235ـە. رێژەی پیتاندنی ئەم یۆرانیۆمە بە بەرز دادەنرێن.

ئەگەر بە رێژەی 90٪ یان زیاتر بپیتێنرێت، دەتوانرێت مادەکە بۆ دروستکردنی بۆمبی ئەتۆمی بەکاربهێنرێت.

رێژەی بەرزی پیتاندن وا لە یۆرانیۆمەکە دەکات بە کەڵکی چەکی ئەتۆمی بێت، چونکە یۆرانیۆم-235 دەبێتە هۆی پەرتبوونی زنجیرەیی ناوکی گەردیلەکانی یۆرانیۆمەکە، ئەوەش لە شێوەی تەقینەوەی گەورەدا بڕێکی گەورەی وزەی لێ دەردەپەڕێت.

هێزە جیاجیاکانی یۆرانیۆم

ئەگەرچی زۆربەی مانشێتەکان بایەخ بە لایەنی سەربازیی یۆرانیۆم دەدەن، ئەم توخمە لە بوارەکانی دیکەی ژیانی مرۆڤی سەردەمدا، رۆڵێکی گرنگ دەبینێت. ئەو یۆرانیۆمەی بە رێژەی کەم پیتێنراوە، نزیکەی 10٪ی کارەبای جیهان دابین دەکات.

لە ئەمریکا، ژمارەیەکی زۆری وێستگەکانی کارەبا بە سووتەمەنیی یۆرانیۆم کاردەکەن، بەو شێوەیەش بێ ئەوەی هیچ کاربۆن یان گازێکی زیانبەخش دەربدەن، کارەبا بەرهەمدێنن. جگە لەوە، چەند جۆرێک تەکنەلۆجیای چارەسەرکردنی نەخۆشیی شێرپەنجە، پشت بە یۆرانیۆم دەبەستن.

لە تەکنەلۆجیای دەریاییدا، چەندین ژێر دەریایی و کەشتیی فڕۆکەهەڵگر، پشت بە یۆرانیۆم دەبەستن بۆ ئەوەی بە بێدەنگی و بۆ ماوەی چەندین ساڵ، کاربکەن بێ ئەوەی پێویستیان بە سووتەمەنیی دیکە بێت.

یۆرانیۆم دەکرێت دەرد بێت یان دەرمان

کانزایێکە دەکرێت لە بەردی کۆن دەربهێنرێت و شارێکی پێ رووناک بکرێتەوە یان شارێکی پێ لەسەر رووی زەوی بسڕدرێتەوە. ئەم مادەیە شتێک نییە تەنیا پاشماوەی جەنگی سارد بێت یان ئەندێشەی زانستی. راستەقینەیە، بەهێزە و کاریگەریی لەسەر تەواوی جیهان هەیە، لە ململانێی جیهانییەوە، تاوەکو دەگاتە نۆرینگەکانی شێرپەنجە، لە هێڵەکانی کارەباوە تاوەکو دەگاتە مێزەکانی دانوستاندن و دیپلۆماسی.

لە کۆتاییدا، هێزە راستەقینەکە لەو وزەیەدا نییە کە لێی دەردەچێت، بەڵکو لەوەدایە کە مرۆڤ چۆن بەکاریدەهێنێت.

 

سەرەڕای شەڕ، هەناردەی نەوتی ئێران گەیشتووەتە ئاستێکی پێوانەیی


شرۆڤەکارێکی باڵای دامەزراوەی کپلەر هۆشداری دەدات لەوەی دەکرێت کەشتییەکان لە گەرووی هورمز بکرێنە ئامانج.

هومایون فەلەکشاهی، شرۆڤەکاری باڵا لە دامەزراوەی کپلەر بۆ توێژینەوە لە بواری وزە دەڵێت، لە هێرشەکانی سەرەتا لە هەفتەی رابردوو وڵاتانی بەرهەمهێنەری نەوت لە ناوچەکە پەلەیان بوو و هەناردەی نەوتیان زیاد کرد، چونکە لە سەرەتای شەڕەکە مەترسی هەبوو.

فەلەکشاهی گوتیشی، دواتر ئەوە روون بووەوە کە هێرشەکان ژێرخانی نەوت و گاز [ـی ئێران] ناکەنە ئامانج. ئەوەش روون بووەوە کە ئێران لە هێرشەکانی تۆڵەکردنەوەیدا، وڵاتانی ناوچەکە ناکاتە ئامانج. بۆیە دواتر شەپۆلی خێرایی هەناردەی نەوتی وڵاتان قۆناخ بە قۆناخ دابەزی و ئاسایی بووەوە.

لە دوو رۆژی رابردوودا دەنگۆیەک بڵاوکرایەوە، گوایە بەهۆی ئاڵۆزیی ناوچەکە و جەنگی ئیسرائیل و ئێران، هەناردەکردنی نەوت لە رێگەی بەندەرەکانی بەسرەوە بۆ ماوەی 9 رۆژ و لە 5 تاوەکو 15ـی ئەم مانگە راگیرابێت.

هومایون فەلەکشاهی دەڵێت، "هەناردەی نەوتی عیراق نەتەنیا کەمنەبووەتەوە، بەڵکو لە چەند رۆژی رابردوودا زیادیشی کردووە."

بە گوتەی فەلەکشاهی، داتاکانیان لەبارەی زیادبوونی هەناردەی نەوتی عێراق لە مانگە دەستکردەکان و ئەو بەندەرانەوە سەرچاوە دەگرن کە نەوتەکەیان لێوە هەناردە دەکرێت. جگە لەو پەیام و ئاماژانەی کە کەشتییە نەوتهەڵگرەکان دەینێرن.

قسەکانی هومایون فەلەکشاهی لەکاتی بەشداریکردنی بوو لە بووڵتەنی ئابووریی کاژێر 09:00ی رۆژی دووشەممە 23-06-2025ـی تۆڕی میدیایی رووداو کە محەممەد شێخ فاتیح پێشکێشی کرد.

لەبارەی هەناردەی نەوتی ئێرانەوە فەلەکشاهی گوتی، داتاکان لەسەر ئاستی رۆژانە کەمترن، چونکە ئەو کەشتییانەی نەوتی ئێران دەگوازنەوە، ئاماژەکانیان دەکوژێننەوە. بۆیە تەنیا پشت بە وێنە و داتای مانگە دەستکردەکان کە هەفتانە دوو بۆ سێ جار بۆمان دەنێردرێت.

گوتیشی، لەدوای دەستپێکی شەڕی نێوان ئێران و ئیسرائیلەوە، ئێران رۆژانە یەک کەشتیی نەوتی بارکردووە، چەند رۆژێکی کەمیش هەبووە کە هیچی هەناردە نەکردبێت.

بە گوتەی ئەو شرۆڤەکارە باڵایە، هەناردەی نەوتی ئێران لە مانگی ئایاردا بە تێكڕا رۆژانە ملیۆنێک و 800 هەزار بەرمیل نەوت بووە، ئەوەش ژمارەیەکی پێوانەییە لەدوای سەپاندنەوەی سزاکانی رۆژئاوا لە 2018ـەوە.

لە مانگی حوزەیرانیشدا تاوەکو ئێستا، ئێران رۆژانە بە تێكڕا ملیۆنێک و 650 هەزار بەرمیل نەوت بەرهەمی بووە. تاوەکو ئێستاش ئەو بڕە جێگیرە و کەمنەبووەتەوە.

لەبارەی قەرەبووکردنەوەی کەمبوونەوەی نەوت لە ئەگەری پچڕانی هەناردەی نەوتی ئێرانەوە فەلەکشاهی دەڵێت، سعودیە توانای هەیە؛ ئەو وڵاتە بۆرییەکی نەوتی گەورەی هەیە لە رۆژهەڵاتەوە بۆ رۆژئاوا. ئێستاش رۆژانە نزیکەی 9 ملیۆن و 500 هەزار بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێنێت، کە ملیۆنێک و 900 هەزار بەرمیلی بۆ پاڵاوتن و بەکارهێنانی نێوخۆ و زیاتر لە 7 ملیۆن و 600 بەرمیلی هەناردە دەکات.

شرۆڤەکارەکەی کپلەر دەڵێت، ئێران هەمیشە هەڕەشەی داخستنی گەرووی هورمز دەکات، بەڵام داخستنی گەرووەکە زەحمەتە و ئەگەرێکی دوورە، ئەوەش لەبەر کۆمەڵێک هۆکار؛ بڕیارێکی لەم شێوەیە وڵاتانی بەرهەمهێنەری نەوتی ناوچەکە، وەک عێراق، ئیمارات هەراسان دەکات و کاریگەریی نەرێنیی گەورەی لەسەریان دەبێت.

هۆشداریشی دا لەوەی دەکرێت کەشتییەکان کە لە گەرووەکە بەئامانج بگیرێن، یان دەستیان بەسەردا بگیرێت، ئەمەش بەس دەبێت بۆ بەرزکردنەوەی نرخی نەوت.

'ترس لە جەنگ' نۆ رۆژ هەناردەى نەوتى عێراقى لە بەسرەوە راگرت


نۆ رۆژ نەوتى عێراق بۆ هەناردەکردن لە بەسرەوە بارنەکرا. بەگوتەى پسپۆڕێکى بوارى نەوت، ئەو ماوەیە لە راگرتن "زۆرە و پەیوەندى بە مەترسیی جەنگەوە هەبوو".

بە گوێرەى ئامارى کۆمپانیاى بەبازاڕکردنى نەوتى عێراق (سۆمۆ)، بەر لە هەڵگیرسانی جەنگ لەنێوان ئیسرائیل و ئێران دوایینجار نەوت لە رێگەى بەسرەوە هەناردەکرابێ، لە 5ـی حوزەیران بوو کە سێ ملیۆن بەرمیل نەوت بوو لە رۆژێکدا.

ئەو ئامارە کە تایبەتە بە گواستنەوەى نەوت لە رێگەى کەشتییەوە دەریخستووە، هەناردەکردن تاوەکو 16ى حوزەیران نەبووە، واتە بۆ نۆ رۆژ.

د. گۆڤەند شێروانى، پسپۆڕى بوارى نەوت گوتی: "9 رۆژ راگرتنى هەناردەى نەوت زۆرە و پەیوەندى بە ترسى کۆمپانیاکانەوە هەبووە لەو جەنگە. عێراق کەشتیى گواستنەوەى نەوتى زۆرى نییە و کۆمپانیا بیانییەکان نەوتەکەی دەگوازنەوە".

بڵاوکراوەکانی سۆمۆ دەریدەخات کە نۆ رۆژ هەناردە نەبووە
ئامارى کۆمپانیاى سۆمۆ دەریخستووە لە هەفتەى رابردوودا تەنیا سێ رۆژ نەوت هەناردەکراوە کە رۆژانى 16 و 17 و 18ى حوزەیران بوون.

16ى حوزەیران پێنج ملیۆن بەرمیل نەوت هەناردەکراوە، 17ى حوزەیران دوو ملیۆن و 950 هەزار بەرمیل و 18ى حوزەیران چوار ملیۆن بەرمیل نەوت هەناردەکراوە کە هەمووی 11 ملیۆن و 950 هەزار بەرمیل نەوت دەکات.

د. گۆڤەند شێروانى گوتى: "بەگوێرەى رێککەوتنى عێراق لەگەڵ ئۆپێک، ئەگەر بڕى نەوتى کەمتر هەناردە بکات ناتوانێت قەرەبووى بکاتەوە، بەڵام ئەگەر نەوتى زیاتر هەناردە بکات پێویستە دواتر قەرەبووى زیادەى هەناردەکە بکاتەوە".

بە گوێرەى رێککەوتنى عێراق و ئۆپێک بۆ کەمکردنەوەى بڕى بەرهەمهێنانى نەوت، دەبێت رۆژانە 3.3 ملیۆن بەرمیل نەوت هەناردە بکات، لە کاتێکدا بە گوێرەى یاسای بودجە پێویستە 3.5 ملیۆن بەرمیل نەوت بفرۆشێت بۆ ئەوەى پارەى بودجە دابین بکات.

ئامارى سۆمۆ ئەوەى دەرخستووە کە بەر لە دەستپێکردنى جەنگەکە لە سەرەتاى مانگى حوزەیران، پێنج رۆژ هەناردەى نەوتى عێراق تۆمارکراوە کە نۆزدە ملیۆن و 850 هەزار بەرمیل نەوتى لە رێگەى بەندەرەکانى بەسرەوە هەناردە کردووە.
 

ئیتاڵیا دەرگای وڵاتەکەی بەڕووی وەبەرهێنەراندا دەکاتەوە


ئیتاڵیا کە سیاسەتی کۆچبەریی تووند کردووە، کەچی هانی خەڵک دەدات بە شێوەی یاسایی بۆ ئەوێ کۆچ بکەن؛ ئەویش بە پێدانی ڤیزای زێڕین (یان ئیقامەی وەبەرهێنان).

یەکێک لەو رێگەیانەی وڵاتانی ئەورووپا هانی گرتنەبەری دەدەن بۆ هاتنی کۆچبەران، ئەوەیە کە سەرمایەیەک بهێنیت و لە یەکێک لەو وڵاتانە موڵکێک یان بزنسێکی پێ بکڕیت و ئیقامەی ئەو وڵاتە بۆ خۆت و ماڵباتەکەت وەدەستبهێنیت.

هەندێک وڵات بەمدواییانە ئەو سیستمەیان لابردووە و دەڵێن، زۆر خراپ سوودی لێ وەرگیراوە. بۆ نموونە ئیسپانیا و پۆرتوگال، یان ماڵتا، زۆر تووندیان کردووە یان نەیانهێشتووە.

بەڵام ئیتاڵیا، کە بەوە بەنێوبانگە لە سایەی حکومەتێکی راستئاژۆی دژە کۆچبەردا رۆژ بە رۆژ سیاسەتی کۆچبەرییەکەی تووندتر دەکات، هانی وەبەرهێنەران دەدات بێنە وڵاتەکەی؛ بۆ نموونە، لەم هاوینەوە ئەوەی 250 هەزار یۆرۆی هەبێت و موڵکێک یان بزنسێک لە ئیتاڵیا بکڕێت، دەتوانێت ببێتە خاوەنی ئیقامەی ئەو وڵاتە، بەتایبەتیش ئەوانەی لە بواری تەکنەلۆژیا و ژیریی دەستکرددا لێزانن یان وەبەرهێنان دەکەن، زووتر ئیقامەکە وەردەگرن.

حکومەتی ئیتاڵیا دەڵێت، ئەو جۆرە ئیقامەیە تاوەکو کۆتایی ساڵی 2026 دەدرێت.
adv/https://www.facebook.com/QaiwanGroup|https://i.postimg.cc/Nfy5msCp/Kurd-Plate-Qg-12-4.gif