بەشار عەزیز
-
مادە هۆشبەرەکان بوونەتە بەڵای سەردەم، جەنگێکی بێدەنگیان بەرامبەر داهاتوومان دەستپێکردووە، ئەگەر ئامرازەکانی رووبەڕووبوونەوەی کارا نەکەین، هەموومان نەبینە جەنگاوەری فیداکار بەرامبەریان، لایەنی پەیوەندیدار بە ئاگاییەوە مامەڵە نەکات و هەموومان رۆڵ نەگێڕین و بەشداری لەم جەنگە نەکەین، دوور نییە لە داهاتوویەکی نزیکدا لە دەرگای هەموومان بدەن. مادەی هۆشبەر خەریکە قەیرانێکی گەورەی جیهانی دروست دەکات، بڵاوبوونەوەی زیاتری دەبێتە لووی شێرپەنجە و بنبڕکردنی ئەستەم دەبێت، هەرچەندە ئێستاش بە شێوەیەکی لێهاتووە، کۆنتڕۆڵکردنی سەخت بووە؛ بەڵام بە چەکی هۆشیاری، پەروەردە و یاسا، دەتوانین دژی بجەنگین، لە کورت مەوداش نەبێت، دەتوانین داهاتوویەکی سەلامەت و خاڵی لە مادەی هۆشبەر دروست بونیاتبنێین.
لە لایەکەوە ناسەقامگیریی سیاسیی ناوچەکە و بوونی سنوورێکی فراوان و دژوار بۆ کۆنترۆڵکردن، عێراق و هەرێمی کوردستانی کردووەتە رێڕەوێکی زێڕین بۆ تێپەڕاندنی ئەم ماددانە. لە لایەکی دیکەشەوە، بێکاری و بێمووچەیی و خراپیی دۆخی ئابووری و نائومێدیی گەنجان وایکردووە، بازرگانان ئەسپی تەماحیان تاوبدەن و بیکەنە هەلێکی زێڕین بۆ ساخکردنەوەی ئەو مادە زیانبەخش و وێرانکەرانە. هەربۆیەش هەرێمی کوردستان خەریکە تەنها لە رێڕەوێکەوە ببێتە بازاڕێکی گەورەی بەکارهێنان و ساخکردنەوە. ئامارەکانی لایەنی پەیوەندیدار، مەترسیی گەورەمان نیشان دەدەن، کە ئەگەر بە جیدی وەرنەگیرێن، داهاتووێکی رەش لە رێگەیە.
کۆنتڕۆڵکردنی سنوور بە ئامرازی سەردەمیانە
هێشتا نەتوانراوە خاڵە سنوورییەکانی هەرێمی کوردستان، بەرامبەر مادە هۆشبەرەکان کۆنتڕۆڵ بکرێن، هەرچەندە هەوڵی دامەزراوە پەیوەندیدارەکان بەرز دەنرخێنم کە بەردەوام تۆڕەکانی بازرگانیکردن بە مادەی هۆشبەر دەستگیر دەکەن، ئەوەش دەزانم کە کۆنتڕۆڵکردنی بازرگانییەکە سەختە، بەڵام دەبێت لایەنی پەیوەندیدار لە هەرێمی کوردستان دەستبەرداری شێوازی کلاسیکیی چاودێریکردنی دەروازە سنوورییەکان بێت، سنووری هەرێمی کوردستان یەکەمین و گرنگترین هێڵی بەرگرییە لەم جەنگەدا، دەبێت تا ئەوپەڕی سنوور تووندوتۆڵ بێت، میکانیزمەکەیشی دەبێت بگۆڕێت و پێویستە ستراتیژێکی نوێ و تووند بۆ کۆنتڕۆڵکردنی سنوورەکان دابڕێژرێت کە وەبەرهێنان لە تەکنەلۆژیای پێشکەوتوو (وەک درۆن و سکانەری مۆدێرن)، دانانی هێزی پسپۆڕ و راهێنراو، هاوکاریی هەواڵگریی چالاک لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ و ئاژانسە نێودەوڵەتییەکان لەخۆبگرێت. ئەو کەسانەی رادەسپێردرێن بەم ئەرکە، مووچە و سایستەی دارایی پێویستیان هەبێت، راهێنانی پێشکەوتوویان پێبکرێت بە شێوەیەک نەتوانرێت هیچ مادەیەک بەسەریاندا تێپەڕ ببێت، بتوانن بە ئاسانی تۆڕەکانی بازرگانیی ناڕەوای مادە هۆشبەر و قاچاخچییەکان بدۆزنەوە. نەک خاڵە سنوورییەکان، دەبێت تەواوی هێڵی سنووریی هەرێمی کوردستان بە کامێرا و درۆن لەژێر کۆنتڕۆڵدا بێت، تاوەکو هیچ کەلێنێک نەمێنێت بۆ تێپەڕبوونی مادە هۆشبەرەکان.
هەڵمەتێکی نیشتمانیی درێژخایەن
لە ئاستی نێوخۆشدا، ئەگەر بمانەوێت بەر بە تەشەنەکردنی مادەی هۆشبەر بگرین، نەوەکانمان بەرامبەر ئەو کارەساتە بە ئاگا بن، دەبێت هەڵمەتێکی نیشتمانیی بەرفراوان و بەردەوام بۆ هۆشیارکردنەوە دەستپێبکات. ئەم هەڵمەتە نابێت تەنها دروشم بێت، بەڵکو دەبێت لە ڕێگەی کورتە فیلمی کاریگەر، دیداری راستەوخۆ لەگەڵ ئالودەبووانی پێشوو، بەرنامەی تایبەت لە قوتابخانە و زانکۆکان، گوتاری هەینیی کاریگەرەوە جێبەجێ بکرێت. دەبێت مەترسییەکانی ماددە هۆشبەرەکان وەک خۆی، بەبێ زیادەڕەوی و کەمکردنەوە، بۆ گەنجان و خێزانەکان روونبکرێتەوە تا بزانن یەک جار تاقیکردنەوە دەتوانێت ببێتە هۆی کۆتایی ژیانیان. هەڵمەتەکە نابێت تەنیا چالاکییەکی نەریتیی ساڵانە و کۆڕ و سیمینارێک بێت، بەڵکو مەترسییەکانی ئەو مادانە، گرنگە بکرێنە وانەیەکی هەمیشەیی لە قوتابخانەکان، لە قۆناخی سەرەتایی و ناوەندی، زانکۆکان بەردەوام لەسەر مەترسییەکانی بوەستن.
چاکسازییەکان وەک بازاڕێک بۆ ساخکردنەوەی مادەی هۆشبەر
هاوشێوەی تووندکردنی خاڵە سنوورییەکان، دەبێت چاودێریکردن و سەردانیکردن بۆ چاکسازییەکان، زۆر تووند بێت، جێگەی داخە کە زۆرجار بەندیخانە و چاکسازییەکان، لەبری ئەوەی ببنە شوێنی پەروەردەکردنەوە، خەریکە دەبنە زانکۆی تاوان و ناوەندێکی نوێ بۆ دابەشکردن و بازرگانیکردنی ماددە هۆشبەرەکان. کە ئەمە پێچەوانەی ئامانجەکانیەتی. لە بەرامبەردا دەبێت رێکارەکانی پشکنین و چاودێری لەسەر سەردانیکەران و کارمەندان زۆر تووندتر بکرێت. چەند ساڵی رابردوو لەکاتی چاوپێکەوتن بۆ کتێبەکەم لەبارەی تاوانەکانی مادە هۆشبەرەکان، گوتەی یەکێک لە سزادراوان لەنێو یەکێک لە چاکسازییەکانی هەرێمی کوردستان شۆکی کردم کە پێی گوتم "هەرکات بمانەوێت دەتوانین مادەی هۆشبەر لەنێو چاکسازییەکاندا بەدەست بهێنین و تێی بپەڕێنین". تەنانەت بە وردبوونەوە لە دۆسیەی بڕیارەکانی دادگە، پەیوەست بە سزادراوانی مادە هۆشبەرەکان، بۆمان دەردەکەوێت کە یەکێک لە بازاڕە گەرمەکانی مادەی هۆشبەر، نێو خودی بەندیخانە و چاکسازییەکانە، بۆیەش لەنێو چاکسازییەکانی هەرێمی کوردستان، بەشێکی سزادراوانی مادەی هۆشبەر، چەند جارێک لەسەر هەمان تاوان سزا دراونەتەوە و نەتوانراوە بە بەرنامەیەکی چاکسازیی پتەو، لەو تاوانە دوور بخرێنەوە و شیاندنەوەیان بۆ نەکراوە.
جیاکردنەوەی بازرگان و بەکارهێنەران
هەروەها دەبێت بازرگانە گەورەکان بە تەواوی لەو بەکارهێنەرانە جیا بکرێنەوە کە قوربانین و پێویستیان بە چارەسەرە. لەگەڵیشیاندا دەبێت لەناو خودی چاکسازییەکاندا، سەنتەری چارەسەری ئالودەبوون، راوێژی دەروونی و فێرکردنی پیشەیی هەبێت تا کاتێک زیندانییەکە ئازاد دەکرێت، ببێتەوە بە ئەندامێکی سوودبەخشی کۆمەڵگە، نەک بۆمبێکی تەوقیتکراو. دەبێت بەرنامەی راهێنانی نێو چاکسازییەکە کلاسیکی نەبێت و سوود وەربگیرێن لە نوێترین میکانیزم و رێگەکانی چارەسەر و شیاندنەوە و راهێنان، هەروەها دەبێت چارەسەری پزیشکیی ئەوتۆ بۆ ئالوودەبوو بکرێت، بە تەواوی لە حەزی بەکارهێنانەوە و گەڕانەوە بۆ مادەی هۆشبەر نەهێڵدرێت، ئەوەش بە هاوئاهەنگی دەبێت لەگەڵ وڵاتانی پێشکەوتوو و ناوەندە پزیشکییە پسپۆرە جیهانییەکان.
دەبێت قوربانییانی مادەی هۆشبەر، زیاتر وەکو نەخۆشی سەیر بکرێن، نەک تاوان، کەواتە دەبێت وردترین و پێشکەوتووترین رێگە پزیشکییەکان بۆ چارەسەرکردنی ئەو قوربانییانە بەکاربهێندرێن.
داڕشتنەوەی ستراتیژێکی هاوچەرخ
ستراتیژی رووبەڕووبوونەوەی مادە هۆشبەرەکاندا، لە جیهاندا گۆڕانکاریی گەورەی بەسەردا هاتووە، دەبێت لە کوردستانیشدا ستراتیژێکی هاوچەرخ دابڕیژرێت، بە سوودوەرگرتن لەو ستراتیژە، رێبازی هاوچەرخ بۆ رووبەڕووبوونەوەی ماددە هۆشبەرەکان دابنرێت کە رێبازێکی گشتگیر، مرۆڤدۆستانە و بنەمادارە بە بەڵگەی زانستی . ئەم رێبازە دان بەوەدا دەنێت کە ئالوودەبوون نەخۆشییەکی ئاڵۆزە و پێویستی بە چارەسەرە نەک تەنها سزا، جەخت لەسەر رێگریکردن و کەمکردنەوەی زیانەکان دەکاتەوە شانبەشانی جێبەجێکردنی یاسا بە شێوەیەکی زیرەکانە.
لەو رێبازە نوێیەی رووبەڕووبوونەوەی مادە هۆشبەرەکاندا، لەلایەنی تەندروستی هەندێک جۆر دەرمان بەکاردێن، هەندێک خزمەتگوزاری بەکاردێن، کە رێگەخۆشکەرن بۆ چارەسەری ئالوودەبووان و دوورکەوتنەوە لە مادە هۆشبەرەکان. هەروەها گۆڕانکاری یاسایی گرنگ پەیڕەوکراوە لە جیهاندا، تەنانەت هەندێک وڵاتی وەکو پۆرتوگال و هەندێک ویلایەتی ئەمریکا، سزای بەکارهێنانی کەسییان لابردووە و وەکو سەرپێچی مامەڵەی لەگەڵ دەکەن، کە یاسای ژمارە 1ـی 2020ـی هەرێمی کوردستانیش، لەو رووەوە هەنگاوی گرنگی ناوە و ئەو کەسانەی بەکارهێنەرن، ئەگەر خۆیان پەیوەندی بە دەسەڵاتە پەیوەندیدارەکانەوە بکەن، دەتوانن لەبری چاکسازی، لە ناوەندە پزیشکییەکان لەژێر چاودێریدا بن.
چاودێریکردنی Dark web
هەنگاوێکی دیکەی گرنگ کە پێویستە دەزگا ئەمنییەکانی هەرێمی کوردستان بیگرنەبەر، چاودێریکردنی وردی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و Dark webـە، سۆسیال میدیا لە کوردستان بووەتە بازاڕێکی ئاشکرا بۆ چەندین کاری نایاسایی و ساخکردنەوەی چەندین جۆر کاڵا و دەرمانی رێگەپێنەدراو، بە دڵنیاییەوە تۆڕەکانی ساخکردنەوەی مادەی هۆشبەر، ئەو رێگەیە بۆ ساخکردنەوە بەکاردەهێنن، بۆیە هاوشێوەی جیهان، دەبێت دامەزراوەکانمان چاودێریی وردی بازاڕەکانی ئۆنڵاین بکەن، بۆ ئاشکراکردن و تێکشکاندنی تۆڕەکان و بنبڕکردنی.
تووندکردنی یاسای ژمارە 1ی ساڵی 2020
ساڵێ 2020 پەرلەمانی کوردستان یاسایەکی تێروتەسەلی بۆ بەرەنگاربوونەوەی مادە هۆشبەر و کارتێکەرە عەقڵی و پێشینە کیمیاییەکان دەرکردووە، بەڵام هێشتا جێبەجێکردنی تەواوی مادە و بڕگەکانی خاوە، هەرچەندە یاساکە بێبەش نییە لە هەندێک کێماسی، کە بە تایبەت لە جێبەجێکردنیدا هەندێک کێشە هەیە لە دادگەکاندا، بەڵام هێشتا هەنگاوە چارەسەرییەکانی وەکو پێویست نین، بۆ نموونە هێشتا وەکو پێویست ئەو سەنتەرانە نەکراونەتەوە کە پێویستە بە گوێرەی یاساکە، بۆ چارەسەرکردن و شیاندنەوەی ئاڵوودەبووان بکرێنەوە. لەنێو چاکسازییەکاندا چەند سەنتەرێک هەن، بەڵام وەکو ئەوە نییە کە سەنتەری سەربەخۆ لە سەنتەری شارەکاندا دوور لە چاکسازییەکان بکرێتەوە. گرنگە بە راوێژکردن لەگەڵ کەسانی پسپۆر، پڕۆژە هەموارێک بۆ یاساکە ئامادە بکرێت، لەگەڵ چالاکبوونەوەی پەرلەمانی کوردستان، یاساکە هەموار بکرێتەوە، کەموکرتییەکان نەهێڵدرێن و سزای قورستر بە یاسایی بکرێت بە تایبەتی بۆ بازرگانانی مادەی هۆشبەر، بە شێوەیەک کە ترس بۆ کەسانی دیکە دروست بکات، لە پەنابردن بۆ ئەو تاوانە. هەروەها دەبێت هەنگاوەکانی جێبەجێکردنی یاساکە خێرا بکرێن، بۆئەوەی ئەو ژەهرە کوشندەیە، زیاتر تێکەڵی خوێنی کۆمەڵگە نەبێت.
راستییەکی تاڵ هەیە دەبێت دانی پێدابنێین، کە یەکێک لە هۆکارەکانی ئاشناکردنی گەنجانمان بە مادەی هۆشبەر، کافتریاکان و نێرگەلەن، بازرگانانی مادەی هۆشبەر بە زاناییەوە کافتریاکانیان کردووەتە ئامرازێک بۆ راکێشان و گیرۆدەکردنی گەنجان، قۆناخ بە قۆناخ رایان دەکێشنە نێو ئەو تەڵەیەوە، تاوەکو لە کۆتاییدا وایان لێدێت، دەربازبوونیان سەخت دەبێت و کە بە ئاگا دێنەوە، خۆیان لە کونجی زیندان دەبیننەوە. پرۆسەی مۆڵەت پێدان بە کافتریاکان، دەبێت زۆر تووند بێت و لیژنەی چاودێری و پزیشکیش، نابێت هەرگیز بێئاگا بن، بەڵکو لە هەموو شارەکان گرنگە لیژنەکان چاودێریی رۆژانەیان هەبێت بەسەر ئەو کافتریایانە و ئەو مادانەی کە شەوانە لە نێرگەلەکاندا بەکاریدەهێنن.
جەنگی رووبەڕووبوونەوەی مادە هۆشبەرەکان، تەنیا جەنگی هێزە ئەمنییەکان نییە، ئەوان بە تەنیا ناتوانن سەرکەوتن لەو جەنگە رابگەیێنن، بەڵکو ئەمە پێویستی بە پەیمانێکی نیشتمانی هەیە کە هەموو لایەکمان تێیدا بەشدار بین؛ حکومەت بە پلانی ستراتیژی، پەرلەمان بە یاسای تووندتر بۆ بازرگانان و مرۆییانەتر بۆ قوربانییان، میدیا بە هۆشیاری، مامۆستایان و وتارخوێنان بە پەروەردە، و خێزانەکان بە چاودێری. جەنگی مادەی هۆشبەر، جەنگی مانەوەی خۆمانە، ئەگەر هەموومان وەکو جەنگاوەر بە دڵسۆزییەوە رووبەڕووی نەبینەوە، دوور نییە داهاتووی خۆمان و نەوەکانمان بدزێت.
