بەیەكەوەگرێدانێكی ئابووری لە نێوان وڵاتانی دنیادا هەیە، ئەوان لە رووی بەرهەمهێنان و بەكارخستن و هەناردن و هاوردەكردن لە پێوەندییەكی ئاڵۆزدان، لە سەردەمی كۆرۆنا دەركەوت كە وەستانی چالاكییە ئابوورییەكان چ كاریگەرییەكی هەبوو، ئێستەیش كرانەوە كاریگەری دەبێت، شارەزایان دەڵێن، وڵاتان پەنا بۆ گەشەسەندی ئابووری دەبەن، ئەویش خواست و هەڵاوسان زیاد دەكات.
كۆرۆنا جیا لە كاریگەری و زیانە تەندروستییەكان، دۆخێكی كارەساتی ئابووری لە دنیا دروست كرد، بەتایبەتی ئێستە و لەگەڵ نزیكبوونەوەی چوونەوەیەكی رێژەیی كۆرۆنا و كاریگەرییەكانی، پێشبینی دەكرێ ئابووری دنیا بكەوێتە ژێر هەڕەشەی هەڵاوسان، كاتێك شارەزایان دەڵێن، لە 2021 تێچووی هەناردنی خۆراك لە دنیا تا ئاستی 12% و زیاتریش بەرز دەبێتەوە، ئەوەیش بەهۆی گرانبوونی نرخی كاڵا سەرەكییەكان و زیادبوونی خواست لەسەریان.
ئەرشەد لۆلانی، پەرلەمانتاری كوردستان لە لیژنەی دارایی لەبارەی راپۆرتەكانی باسی دروستبوونی هەڵاوسانێكی مەترسیدار لە دنیا دەكەن لەدوای پاشەكشەی كۆرۆنا و كەمبوونەوەی كاریگەرییەكانی ئەو دووپاتی دەكاتەوە، ئێستە دنیا نیوچە كرانەوەیەك بەخۆیەوە دەبینێت، بەڵام بەتەواوەتی ئاسایی نەبووەتەوە، كاتێك لە هەندێك دەوڵەت قەدەغەی رێژەیی ماوە.
زیاتر گوتی، پێم وایە بەرزبوونەوەی نرخی نەوتیش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە ئێستە كۆمپانیاكانی دنیا دەستیان بە كاركردن كردووەتەوە، بۆیە سەردەمی دوای كۆرۆنا هەستی پێ دەكرێ و دنیا بە تایبەتی لە رووی ئابوورییەوە بەرەو پێش دەچێت، بەوەیش خواست زۆر دەبێت، كاتێك كارگەكان بەرهەم زیاد دەكەن و داواكاری لەسەر نەوت زیاتر دەبێ و نرخەكەی بەرز دەبێتەوە.
ئەو پەرلەمانتارە پێشبینی دۆخەكە بەوشێوەیە لە خراپیی ناكات و دووپاتی كردەوە، وەك هەڵاوسان پێم وایە جاری ماویەتی و باوەڕ ناكەم بەمنزیكانە هەڵاوسان بەوشێوە دروست ببێت كە دنیا بكەوێتە ناو تەنگژەیەكی ترەوە.
لە 2008ەوە هەڵاوسان لە ئابووری دنیا خێراتر بووە، تا ئاستێك بەهۆی خەرجكردنی چەندان ترلیۆن دۆلار بەشێوەی پاڵپشتیی دارایی، لەلایەن حكوومەت و بانكە ناوەندییەكانەوە خەرج كراوە، بەتایبەتی بۆ رووبەڕووبوونەوەی كاریگەرییەكانی كۆرۆنا، ئەوە هاوكات لەگەڵ چاكبوونەوەی بەهەنگاوی ئابووری دنیا و فرەوانبوونی پرۆسەی پێدانی ڤاكسین، كە رێگەی بۆ سووككردنی كۆتەكانی سەر چالاكییە ئابوورییەكان خۆش كرد، بەتایبەتی ئابوورییە گەورەكانی وەك ئەمەریكا و چین و ئەوروپا.
تێكڕای هەڵاوسانی ساڵانەی وڵاتانی رێكخراوی هاریكاریی ئابووری و پەرەپێدان كە 38 دەوڵەت تیایدا ئەندامن و 60%ی ئابووری دنیا پێكدێنن، لە مانگی نیسانی رابردوو گەیشتە 3.3% كە لە مانگی ئادار 2.4% بوو، بەوەیش گەیشتە بەرزترین ئاستی لە 2008ەوە، لەوانە ئەمەریكا بە پلەی یەكەم هات بە رێژەی 4.2%، ئەوەیش دوای ئەو بڕە پارانەی حكوومەتەكان بۆ پاڵپشتیی كۆمپانیاكان و پڕۆژەكانی ژێرخان خەرجیان كرد بە مەبەستی بەهێزكردنی ئابووری و چاكبوونەوەی.
ئەوانە وایان كرد بەكارهێنان و خواستی دنیا لەسەر كاڵاكان، بەتایبەتی وزە، زیاتر بێت. بۆ نموونە ئەمەریكا بەنیازە چوار ترلیۆن دۆلار بۆ بووژانەوەی ئابووری ئەو وڵاتە تەرخان بكات، یەكێتی ئەوروپایش پلانێكی بوژانەوەی ئابووری هەیە بە بەهای 915 ملیار دۆلار.
جاسم عجاقە، شارەزای ئابووری دەڵێت، ماوەی زیاتر لە ساڵ و نیوێكە ئابووری دنیا كەوتووەتە ژێر چەنگی پەتای كۆرۆنا، ئەوە وای كردووە چالاكییە ئابوورییەكان بوەستێ و بەكارهێنان زۆر كەم ببێتەوە، بەوەیش خواستی دنیا پاشەكشەی كرد، بۆیە هەڵاوسانیش كەمی كرد، دوای دەركەوتنی ڤاكسینەكان و دۆزینەوەی چارەسەرییەك بۆ پەتاكە، بەكارهێنان رووی لە هەڵكشان كرد و تێكڕاكانی هەڵاوسانیش جارێكی تر رووی لە زیادی كرد، بۆیە پێوەندییەك لە نێوان گەشەسەندن و بەكارهێنان و بەرزبوونەوەی ئاستی هەڵاوسان هەیە و هەرلایەكەیان ئەنجامی ئەویتریانە.
بانكی نێودەوڵەتی پێشبینی دەكات لە 2021 ئابووری دنیا بە رێژەی 5.6% گەشە بكات، سندووقی دراوی نێودەوڵەتیش پێشبینی كرد گەشەكردنی ئابووری بگاتە ئاستی 6%، لەوكاتەی تێكڕای هەڵاوسانی ساڵانەی وڵاتانی پێشكەوتوو 2%بووە و هی وڵاتانی گەشەسەندوو 4% بووە، بەم دواییە رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ خۆراك و كشتوكاڵ (فاو)، پێشبینی كرد تێچووی هەناردەكردنی خۆراك لە دنیا لە 2021 بە رێژەی 12% بەرز ببێتەوە، ئەوەیش بەهۆی گرانبوونی نرخی كاڵا سەرەكییەكان و زیادبوونی خواست لەسەری.
مه‌حموود ئیسماعیل
