بەشی سێیەم:
(حوزنی موکریانی و سەرەتای مێژوونووسی نەتەوە تەوەر)
پوختەی ڵێکۆڵینەوە:
هەوڵییەکەم نەسڵی مونەوەرانی کوردی نیشتەجێ«ئەستەمووڵ» و هەروەها مونەوەران و دەسەڵاتدارانی«سلێمانی» بۆنەتەوەسازی لە پێناو دامەزرانی دەوڵەت-نەتەوە کە لە «حاجی قادری کوێ»یەوە دەستی پێکرد و تا سەردەمی«جەمعییەتی تەعالیی کوردستان» (١٩٢٢-١٩١٨) و«ئەنجوومەنی ئیستقیلالی کوردستان»(١٩٢٢)درێژەی کێشا، بە سەرکەوتنی «کەمالیستەکان» ورێکەوتنی«لوزان»(١٩٢٣) کۆتایی پێهات.
بە کۆتایی هاتن و کۆتایی پێهێنانی ئەم هەوڵانە، پرسی نەتەوەسازی و شوناس سازی وەک هەوڵی سەرەکی رۆشنبیران، گواسترایەوە بۆ بواری مێژوونووسی و لەم رووەوە رێگە بۆ سەرهەڵدانی گوتاری مێژوونووسانەی کوردی سازبوو.
ئەم توێژینەوەیە دەیەوێت جگە لە ئاماژەکردن بە رەوتی دەسپێکردنی پرسی نەتەوەسازی وپێناسەکردن وروونکردنەوەی بەستێنەکانی سەرهەڵدانیگوتاری میژوونووسانەی کوردی، ڕووبەڕووی ئەم پرسیارەش ببێتەوە؛ ئایا دەکرێت «غونچەی بەهارستان»ی حوزنی موکریانیوەک سەرەتایمێژوونووسی نەتەوە تەوەر پێناسە بکرێت ؟
ئەم ڵێکۆڵینەوە پێوایە نووسینی مێژوو بە زمانی کوردی،بە ئایینی کردنی خۆشەویستی نیشتمان،رابردووسازی،ستایشی کوردستانی کۆنارا، یادکردنەوە و یادسرێنەوە،عەرەب دژی و تورک دژی و روانێنی ئەزەلی بۆ کورد وەک نەتەوە،سەرەتای سەرهەڵدانی گوتاری مێژوونووسانەی[1] کوردی و بە واتاییەک مێژوونووسی نەتەوە تەوەری کوردییە کە بە نووسینی«غونچەی بەهارستان»لە ساڵی (١٩٢٥) دەس پێدەکات.
وشەسەرەکییەکان:
غونچەی بەهارستان، حوزنی موکریانی، گوتاری مێژوونوسانە، مێژوونووسی نەتەوە تەوەر.
پێشەکی:
سەرەتای هەزارەی دووەم لە ساڵژمێری ئیسلامی و کۆتایی سەدەی شانزدەی زایینی لە ساڵژمێری زایینی،سەرەتای دەرکەوتنی«مێژوونووسی کوردی»واتە نووسینی مێژووی تایبەت بە کورد و کوردستانە کە بە شەرەفنامەوە دەس پێدەکات.«شەرەفنامە» یەکەمین مێژووی کوردستانە کە لە ساڵی(١٥٩٦/١٠٠٥)و لە سەر دەستی شەرەفخانی بدلیسی(١٦٠٣-١٥٤٣ )نووسراوە.[2]
رەوتی مێژوونووسی کوردی پاش شەرەفخان نە تەنیا بۆ چەندین سەدە تووشی پچڕان و دابڕان بوو، تەنانەت تووشی داڕمانیش بوو، بۆ وێنە نزێکی«٢٠٠»ساڵ پاش شەرەفنامە دووبارە مێژوونووسی کورستان لە سەردەستی مێژوونووسانی سەر بە دەسەڵاتی ئەردەڵان دەستیپێکردەوە[3] بەڵام ئەمجارەشنووسینی مێژوو بە زمانی فارسی، ناوچەگەرایی ،ستایش و شەرعییەت بەخشین بە دەسەڵاتی سیاسی حاکمانی ئەردەڵان و پەراوێزخستنی خەڵک، مێژوونووسی کوردی تووشی دووپاتبوونەوەی کەم بایەخی مێژوونووسی سونەتی بوو و بە واتایەک مێژوونووسی کورتکرایەوە لە نووسینی ڕووداوە سیاسییەکان، ناوچەگەرایی و شەرعییەت بەخشین بە دەسەڵات و ستایشی دەسەڵاداران و ئەمە لە حاڵێکدا بوو هاوکات مێژوونووسی مۆدێرن و گوتاری مێژوونووسانەی تورکی و فارسی بۆ نەتەوەسازی لە پێناو دامەزراندنی دەوڵەت-نەتەوە لە سەرهەڵدان و گەشەسەندنا بوو[4]
مێژوونووسی سەردەمی ئەردەڵان سەرەڕای هەندێ خاڵی ئیجابی، ئیدامەی هەمان سونەتی ڕووداونووسی[5] پێشوو بوو و تەنانەت بۆ ماوەیەکی دیکەدوبارە مێژوونووسی ناوچەگەرایەنە و سیاسی باوکرایەوە بۆیە لە کوردستانی ئێران هەر ئەم سونەتە مێژوونووسیە واتە مێژوونووسی ناوچەگەرایانە و ڕووداونووسی یەک لەو هۆکارە سەرەکییانە بوو کە ئیزنی بە سەرهەڵدانی گوتاری مێژوونووسانەی کورد نەدا و لەم رووەوە دەکرێت بڵێین گوتاری مێژوونووسانەی کوردی بۆ بەشەکانی دیکە کوردستان لە ژێر کاریگەری کەش و هەوای تازەگەری و رۆشنبیری ئەستەمووڵگوسترایەوە.
ئەستەمووڵ، یەکەم ناوەندی دونیایئیسلام بوو لە بەر نزیکی و پێوەندی لە گەڵ رۆژئاوا،هەستی بە پێویستی گۆڕانکاری فەرهەنگی و سیاسی کرد و بۆ یەکمجار هەر لەم شارەشدا، دەنگی نۆێخوازی بە شێوازی رۆژئاوایی سەری هەڵدا.
لە بەر ئەوەی بەشێکی زۆری خاکی کوردسەر بە دەسەڵاتی عوسمانی بوو و هەروەها بە هۆی نیشتەجێبوونی هەندێ کاربەدەستی کوردی سەر بە دەسەڵاتی عوسمانی و گرنگتر لە هەومووی بانگهێشتی میرانی کورد و نیشتەجێکردن و کردنەوەی یەکەم مەکتەبی عەشایەری[6] لە سەر دەستی سوڵتان عەبدولحەمید دووەم(١٩٠٩-١٨٧٦ ) لە ساڵی(١٨٩٢)، ئەستەمووڵبوو بە ناوەندی نوێخوازی و مافخوازی خوێندەواران و سیاسەتمەدارانی کورد و هەر لەم شارە یەکەم چینی رۆشنبیرو رۆژنامەنووس و سیاسەتمەداری کوردستان-تەوەر وهەروەها یەکەم ناوەندە کوردییەکان، سەریان هەڵدا.(ئەڵا کۆم، ٢٠٠٥ :٥٧ )
لە کۆتایی سەدەی نوزدە و سەرەتای سەدەی بیستەم و پاش سەرهەڵدان و بڵاوبوونەوەی ویستی چاکسازی[7] و تازەگەری و شوناسخوازی لە نێوان نەتەوەکانی ژێر دەسەڵاتی عوسمانی و دواتر سەرهەڵدانی گوتاری تورکخوازی لە لایان تورکە لاوەکانەوە لە ساڵی(١٩٠٨)، کوردانی ئەستەمووڵیش کەوتنە ژێر کاریگەریئەو گوتارە و یەکەم دەرکەوتەکانی تازەگەری کوردی و لە سەرووی هەموویان بیرۆکەی نەتەوەسازی لەم شارەدا سەریان هەڵدا وئەستەمووڵی کۆتایی سەدەی (١٩) و سەرەتای سەدەی (٢٠) هاندەری هەوڵ بۆ بیرکردنەوەی لە شۆناس و نەتەوەسازی بوو و هەر بەم بۆنەوە و هەر لەو سەردەمەدا و بە کاریگەری لە رۆژئاوا و دەرکەوتەکانی وەک ناسیۆنالیزم، پرسی نەتەوەسازی بەرجەستەکرایەوە.
بەرزبوونەوە ویستی دامەزرانی یەکەی دەوڵەت-نەتەوە لە نێوان نەتەوەکانی ژێر دەسەڵاتی عوسمانی و هەروەها سەرهەڵدانی شۆناسی نوێ لە رێگەی پەرەسەندنی ئایدیۆلۆژیای ناسیۆنالیزم وەک دیاردەیەکی مودێرنی رۆژئاوایی، پێناسەی «میللەت» بە تەواویەتی تووشی گۆرانکاری بوو و چەمکی میللەت لە پێناسەی شوێنکەوتووانی ئایین بۆ سۆز بۆ خەڵک و زەنجیرە قەومی هاورەگەز و هاوبەش و بە واتایەک بۆ ناسیۆنی[8] رۆژئاوایی گۆڕا و لە گوتاری نوێ کوردیشدا کە دەکرێت سەرەتای بۆ حاجی قادری کۆێی بگەرێتەوە ئەم گۆڕانکاریە دەنگیدایەوە[9] و بە واتاییەک دەستەواژە و چەمکی « میللەتی کورد » بوو بە سەرەتای سەرهەڵدانی گوتاری نوێ کوردی و دواتر لە رۆژنامەی کوردستان و یەکەم بازنەی رۆشنبیرانی کورد و هەروەها یەکەم ناوەندە کوردییەکانی ئەستەمووڵ پەرەی سەند و لە ئەنجامدا لە سەرهەڵدانی گوتاری مێژوونووسانەی کوردی کاریگەری بەرچاوی هەبوو.
مەبەست لە گوتاری مێژوونوسانە واتە بە گوتار کردنی مێژوو و لەم دوخەدا مێژوونووس دەیەوێت لە رێگەی مێژوونووسی و مێژوونووسیەوە هەوڵ بۆ دروستکردنی شۆناس سازی و نەتەوەسازی بدات و لێرەوە ئیتر مانای مێژوو لە گێڕانەوەی ڕووداوەکان و هەروەها ستایشی دەسەڵاتداران و شەرعییەت بەخشی بە میرەکان دەگوازرێتەوە بۆ نەتەوەسازی و شوناس سازی لە رێگەی مێژووسازی و ژیاندنەوە رابردوو و کۆنینەسازی و لەم حاڵەتەدا مێژوونووسی دەبێتە گوتار[10] و دیارە ئەرکی سەرەکی گوتار شوناس سازییە و لێرەوە گوتاری میژوونووسانەی کوردی لە پێناو نەتەوەسازی سەرهەڵ ئەدات.
لەم توێژێنەوەی هەوڵ دەدرێت جیا لە باسکردن لە گوتاری مێژوونووسانەی کوردی وهەروەها گوتارناسی«غونچەی بەهارستان» وەک یەکەم هەوڵی گوتاری مێژوونووسانەی کوردی ، تیشک بخرێتە سەر ئەو هەوڵانەی بۆ نەتەوەسازی لە پێناو دامەزراندنی دەوڵەت-نەتەوە یان لانیکەم ئۆتۆنۆمی لە ئەستەمووڵ و سلێمانی هاتەئاراوە.
١)یەکەم هەوڵەکانی مونەوەران و سیاسەتمەدارانی کورد لە پێناو نەتەوەسازی:
(لە ئەستەمووڵەوە تا سلێمانی):
ئەستەمترین پرس سەبارەت بە کورد لە ساڵی( ١٩١٨) ئەوە بوو کە ئایا بە راستی ئەمانە نەتەوەن یان وەک نەتەوە خۆیان پێناسەدەکەن،کورد بە پێچەوانەی بەشەکانی دیکەی ئیمپراتۆریا نەیاندەتوانی شانازی بە مێژووی راستەقینە یان ئەفسانەیی خۆیانەوە بکەن (لایان، ١٣٩٥: ٥٧)
دەرکەوتنی دیاردەکانی مودێڕنیتە و ڕەوتی چاکسازی لە عوسمانی بە تایبەت چاکسازی «سەردەمی تەنزیمات»(١٨٧٦-١٨٣٩)، تێکڕای لە سەر ویستی دەسەڵاتداران و سیاسەتمەداران و بە واتاییەکی دیکەلە لایان ناوەندی دەسەڵاتەوە جێبەجی کرا.
یەک لەودەرکەوتە بەرچاوانەی ڕەوتی چاکسازی سەر بە دەسەڵات، سەرهەڵدانی چینێکی نوێ لە نێوان کەسایەتییەکانی دەرەوەی دەسەڵات بوو کە خوازیاری ڕیفۆرمی سەرەکی لە بواری حکوومەتداریەتی بە شێوازی ڕۆژئاوایی بوون. ئەم چینە واتە «مونەوەرولفیکران»ی تازەسەرهەڵداوی تورک، نزیک بە (٣٠) ساڵ پاش ڕاگەیاندنی«خەتی شەریفی گوڵخانە»[11] لە سەردەمی تەنزیمات، بە فەرمی بوونی خۆیان وەک یەکەم بەرەی مونەوەرلفیکری تورک لە ساڵی( ١٨٦٥) بە دامەزراندنی دەزگای «ئیتیفاقی حەمییەت» راگەیاند(Mardin.2000.11)
تاقمی مونەوەرولفیکری تازە سەرهەڵداوی عوسمانی، خاوەن گوتاری شوناسخوازانەی «توورانی» و «تورکی» بوون و لە ژێر نێوی «جەمعییەتی ئیتحادی عوسمانی» نێوبانگیان دەرکرد[12] (انتخابی.١٣٩٢: ١٢٤-١١٨)
هاوکات لە گەڵ دەسپێکردنی چاکسازی و بەرجەستەکردنەوەی گوتاری شوناسخوازیی لە سەردەستی مونەوەرولفیکرانی تورک و کەمینەکانی دیکەی عوسمانی ئیتر«شاری ئەستەمووڵی ئەو ڕۆژەبوو بە جێگەی کۆبوونەوەی هەموو ئازادیخوازەکانی وڵاتانی عوسمانی لە کورد و عەرەب و ئەرمەن و نەتەوەکانی ئورووپای خوارووی ڕۆژهەڵات»(مەلا کەریم، ١٩٦٠: ١٠) وهەر بەم بۆنەوە«کوردێکی زۆر لە ناوچە و پارچە جیاکانی کوردستانەوە رویان لە ئەستەمووڵ کرد و پێناسەی عەشایەری و ناوچەیی خۆیان خستە لاوە و کەوتنە پشکنینی ئەتنیکی و گەڕان بە دوای بنچینەی نەتەوەییدا» (ئەڵاکۆم،٢٠٠٥ : ٨).
بە ئامادەبوونی جەماوەرێکی بەرچاوی کورد لە ئەستەمووڵ و پەرەسەندنی گوتاری تازەگەری و زاڵ بوونی گوتاری شوناسخوازی،ئەم دوخە کاریگەری و کارتێکەری کردە سەر کوردانی نیشتەجێی ئەو شارە و هەر لەم شارەشدا بوو کە یەکەم بەرەی مونەوەرلفیکریی کورد، واتە سەید عەبدوڵقادر، ئەمینعالی بەدرخان، ئەحمەد ڕەمزی، محەمەد شوکری، پیرەمێرد و مەولانزادە ڕەفعەت و لە پێش هەمووشیانەوە حاجی قادر کۆییسەری هەڵدا.
ئامادەبوونی حاجی لە ئەستەمووڵ هاوکات بوو لە گەڵ سەرهەڵدانی یەکەم بەرەی مونەوەرولفیکرانی عوسمانی لە ئەستەمووڵ (١٨٦٥) و هەروەها سەرهەڵدانی مونەوەرولفیکرانی کەمینەکانی نێو ئیمپراتۆریاکە لە ژێر کاریگەریی ناسیۆنالیزمی ڕۆژئاوایی[13]کە کاریگەری بەرچاویان هەبوو لە سەر گوتاری حاجی قادری کۆیی.حاجی قادر بە پێی پێویستیی کۆمەڵگەی کوردی کە کۆمەڵگەیەکی عەشرەتی، نەریتی و شپرز و لەمانەش گرنگتر بێ دەسەڵات و ناشارەزا بوو،زەروورەتی نەتەوەسازی و دەربازبوونی لە ژێر دەسەڵاتی عوسمانی هەست پێکرد و بۆ یەکەمجار، لە لایان ئەوەوە پرسی نەتەوەسازی بەرجەستە کرا[14].
پاش حاجی هەوڵ بۆ نەتەوە سازی لە لایان مونەوەرانی کوردی ئەستەمووڵەوە لە رێگەی بڵاوکردنەوەی رۆژنامەی وەک رۆژنامەی کوردستان(١٩١٢)، ڕۆژی کورد (١٩١٣) هەتاوی کورد (١٩١٣) ژین (١٩١٨) وهەروەها دامەزرانی چەندین رێخراوە وناوەندی وەک « جەمعییەتی تەعاوەن و تەرەقی» (١٩٠٨)، «تەعالی کوردستان» ( ١٩١٨)، «کۆمەڵەی هێڤی قوتابیانی کورد» (١٩١٢) و بە تایبەت «جەمعییەتی تەعالی کوردستان»(١٩٢٢-١٩١٨) درێژەی پێدرا.
سەرەڕای هەوڵی چەندین دەیەی مونەوەرانی کورد لە ئەستەمووڵ لە رێگەی رۆژنامە و هەروەها دامەزراندنی چەندین رێخراوەی فیکری و سیاسی کە هاوکات بوو لە گەڵ سەرهەڵدانی ناسیۆنالیزمی قەومی و زاڵ بوونی گوتاری شوناس خوازی و گرنگتر لەوەی هاوکات بوو لە گەڵهەڵگیرسانی جەنگی جیهانی یەکەم(١٩١٨-١٩١٤) کە دەرفەت بۆ نەتەوەسازی و دامەزرانی دەوڵەتی نەتەوە سازکرابوو بەڵام هەوڵی مونەوەرانی کورد بۆ نەتەوەسازی بە راگەیاندنی کۆتایی خەلافەت و سەرکەوتنی کەمالیستەکان لە ساڵی(١٩٢١)و بە تایبەت راگەیاندنی کۆماری تورکیای نوێ لە ساڵی( ١٩٢٣) کۆتایی پێهات.
بە کوتایی هاتنی خەونی نەتەوەسازی لە ئەستەمووڵ، ولایەتی موسڵ و بە تایبەت شاری سلێمانی بوو بە ویستگەی دووەمیهەوڵ بۆ نەتەوەسازی مونەوەران و سیاسەتمەدارانی کورد، گەڕانەوەی مونەوەرانی سلێمانی نێشتەجێ ئەستەمووڵ بۆ سلێمانی و شکستی عوسمانی و بریاریکۆبوونەوەی قاهرە لە ساڵی (١٩٢١)[15]ئەو هیوایەی ژیاندەوە کە هێشتا دەرفەت بۆ نەتەوەسازی لە پێناو بوون بە دەوڵەت لە بەشێکی دیکەی کوردستان لە ئارادایەکەواتە پاش کۆتایی هەوڵەکانی یەکەم ناوەندی مونەوەری کورد لە ئەستەمووڵ، بە هۆی رووخانی ئیمپراتۆریا و بریاری زل هێزەکان بۆ دابەشکردنی عوسمانی، رێگە بۆ سەلماندنی نەتەوەبوونی کورد لە ولایەتی موسڵ وناوچە کوردنیشینەکانی موسڵ خۆشکرا بوو، سەرهەڵدانی شۆرشی شیخ مەحموود، بڵاوکردنەوەی چەندین گۆڤاری وەک تێگەیشتنی راستی(١٩١٨)،پێشکەوتن(١٩٢٠)،بانگی حەق(١٩٢٣) وهەروەها رێخراوەی ئیستقلالی کوردستان(١٩٢٠) لە پێناو ناساندنی کورد وەک نەتەوە بۆ دامەزرانی دەوڵەتی کوردی یان ئۆتۆنۆمی و سەلماندنی نەتەوەبوونی کورد دەکرێت وەک بەشێک لەم هەوڵانە تەماشا بکرێت.
هەوڵی ناوەندی مونەوەران و سیاسەتمەدارانی لیوای موسڵ و بە واتاییەکی دروستر ناوەندی سلێمانیلە بریاری (٢٣) ئاوریل (١٩٢٣)ی ئینگلیز کە لیوای سلێمانی بە فەرمی وەک بەشێک لە عیراقناساند، کۆتایی پێهات(مک داول،١٣٨٣ : ٣٠١) و هەوڵی دووەم ویستگەش بۆ نەتەوەسازی لە پێناو دامەزرانی دەوڵەتی کوردی لە لایان مونەوەران و سیاسەتوانانەوە تووشی شکست بوو.
پێدەچێت جیا لە هەوڵی ئینگلیز[16]،سێ هۆکار لە بەردەم پرۆژەی نەتەوەسازی و بەنەتەوەکردنی کورد لە سەردەستی مونەوەران و سیاسەتمەدارانی ئەو سەردەمەیدوو ناوەندی ئەستەمووڵ و سلێمانی رۆڵی سەرەکییان هەبووە :
١-١) یەکلانەبوونەوەی خۆدی مونەوەران و سیاسەتەمدارانی کورد:
کورد لە ساڵی ١٩١٤ بۆ عوسمانی شەڕی کرد و درۆشمی سەربەخۆیی کورد، بەرەی سەرکەوتووی شەڕ خستەیان نێو زاری کوردانەوە(لایان، ١٣٩٥: ٥٩)
زۆربەی مونەوەرانی کوردی نیشتەجێ ئەستەمووڵ، هێشتا سۆزیان بۆ دەزگای خەلافەت هەبووو خۆیان وەک بەشێک لە دەزگای خەلافەت پێناسە دەکرد و هەوڵی ئەوان لە پێناو چاکسازی بوو تا جیاسازی و نەتەوەسازی بو وێنە رۆژنامەی «کوردستان»[17]بەردەوام رووی لە خەلیفەهەبوو و کوردی بە جیا لە خەڵیفە و خەلافەت پێناسە نەدەکرد و تەنانەت رێخراوەکوردییەکان سەرەڕای هەندی ئاماژە بۆ دامەزرانی دەسەڵاتی کوردی، بەس ئەمانیش خۆیان یەک لا نەکردبووە و بە وتەی«ئەمیر کامران بەدرخان»: «زۆربەیان قاچێکیان لە عوسمانی بوو ئەوی دیکەیان لە نێو کوردستان، ئەوان بەس دەیانویست ببنە وەزیر و نەک شتی دیکە»(بزارسلان،١٣٩٨: ٢١٧) و تەنانەت لە دەستەی دامەزرێنەری رێخراوە تورکییەکانیش رۆڵی سەرەکییان هەبوو[18]و لە هەقیقەتدا کوردبوون هێشتا بۆ ئەوان وەک «پرس»ی[19] لێ نەهاتبوو و تەنانەت بۆ زۆربەی کوردپرسی سەرەکی سەلماندنی موسەڵمانییەتی و یەکرێزی و پێوەندی لە گەڵ دەزگای خەلافەتبوو و لێرەوە رەنگە هەق بە «شەریف ماردینی» بێت کە لەو بروایەدا بوو کوردایەتی لە چوارچێوەیەکی مانایی وەک «هاودڵی نەنووسراو» لە هەناوی ئیمپراتۆریا عوسمانی مانا دەکرا (بزارسلان،١٣٩٨: ٢١١)
بە راگەیاندینی کۆتایی خەلافەت و دامەزرانی دەوڵەتی تورکیای نوێ لە سەر بنەمای نەتەوەی تورک، ئەو کاتەی ئیتر ئەو پێوەندیە پچڕا و کورد هەستی بە جیاوازی و زەروەرتی سەلماندنی نەتەوەبوونی خۆی کرد کە وادیار بوو ئیتر زۆر درەنگ بوو بۆیە بە ناچاری دەستی کرد بە خەباتی چەکداری و لەم ئاراستەیە، شۆڕشی کۆچگیری( ١٩٢١) راپەرێنی شێخ سەعید (١٩٢٣) و هەروەها راپەرێنی بەیتی شەباب لە ساڵی(١٩٢٤) دەکرێت لەم سونگەوە خوێندنەوەی بۆ بکرێت و لێرەوە دوبارە هەق بە «ئەمین زەکی»بوو کە پێوابوو«کەلیمەی جامعیەی عوسمانیلی ئەعسابی قەومییەی هەموومانی تا دەرجەیەک خاوکردبووە»(زەکی بەگ،٢٠٠٦: ١ )
١-٢): سەرقاڵ بوونی کاری سیاسی و گرنگی نەدان بە بواری مێژنووسی و فیکری:
«کورد ئاگاداری میژووی خۆی نییە»(رۆژی کورد،٢٠٠٥: ٤-١)
هەوڵی سەرەکی یەکەم مونەوەرانی کورد، نەتەوەسازی لە پێناو دامەزرانی یەکەم دەوڵەت-نەتەوەی کوردی و یان لانی کەم گەیشتن بە ئۆتونۆمی بوو و بۆ گەیشتن بەم ئاواتە،زۆرترین هەوڵیمونەوەرانی کوردی نیشتەجێ ئەستەمووڵ لە بواری سیاسیدا بوو و لەم بوارەشدا بە هۆی ئەوەی مونەوەران هێشتا خۆیان یەک لا نەکردبووە و هەروەها لە بەر ئەوەی لە باتی کاری فەرهەنگی و فیکری زۆرتر سەرقاڵی کاری سیاسی و سیاسی کاری بوون دەرفەتیان بۆ تێوریزەکردنی پرسی نەتەوەسازی و بە واتاییەک بۆ سەلماندنی نەتەوە لە رێگەی مێژوونووسی و گوتاری مێژوونووسانە نەبوو بۆیە قەت نەیانتوانی چینی شارنشین هاودەنگ و هاوڕای خۆیان بکەن و بە واتاییەک جەماوەر ڕاپەرێنن.
هەڵبەت لە بیر نەکرێت نەبوونی مێژوونووسی و گوتاری مێژوونووسانە لە لای یەکەم بەرەی مونەوەران و سیاسەتمەدارانی کورد بە مانایکەڵک وەرنەگرتن لە میژوو بۆ بەرهەمیهێنانی مانا نەبوو ( بوز ارسلان،١٣٩٨: ٥١) و تەنانەت جار جاریش هەندێ ئاماژەیان بە گرنگی مێژوودا ئەدا بۆ نمووونە «عەبدووڵا جەودەت» لە ژمارەی یەکەمیرۆژنامەی«رۆژی کورد» لە (١٩١٣)بە وردی باس لە پێویستی مێژوو بۆ کورد و زیانی پەرواێز خستنی مێژوو لای کوردەوە دەکات و پێوایە:«ئەو نەتەوانەی شارەزای مێژوو و داهاتووی خۆیان بە باشی نیین، ناتوانن ببنە خاوەن کیانی سەربەخۆ و هەروەها ئەو نەتەوانەی وا هەست بە بوونی خۆیان ناکەن دەبنە مۆڵکی کەسانی دیکە»(رۆژی کورد،٢٠٠٥: ٤-١)
بەڵام بە گشتی سەرەڕای هەندێ ئاماژەی مونەوەران و تەنانەت سیاسەتمەدارنی کوردی ئەو سەردەمە بە بایەخی مێژوو وکەڵک وەرگرتن لە سیمبۆلە مێژووییەکان و هاندانی خەڵکی کوردستان بۆ ئاگاداری لە رابردوو و گرنگیدان بە میژووی کوردستان، بەس بە بۆنەی ئەوەی مونەوەران و سیاسەتمەداران خۆیان زۆرتر سەقاڵی کاری سیاسی کردبوو، دەرفەتیان بۆ بیرکردنەوە لە گوتاری میژوونووسانەنەبوو( بوز ارسلان ،١٣٩٨: ٥٢) بۆیە قەت نەیاتوانی لەمێژوو وەک ئایدیولۆژیای نەتەوەسازی و هەروەها رێخستنی خەڵکی کوردستان،کەڵکی پێویست وەربگرن.
١-٣) بنەمای تایفی و عەشرەتی کۆمەڵگەی کوردی:
«نۆئل»:« کورد شپرزتر و پەڕش وبڵاوتر لەوەیە کە لە ئایەندەدا بگەنە رێکەوتن»(مک داول، ١٣٨٣: ٢٩٨ )
گەڕانەوەی مونەوەرانی وەک «پیرمێرد» و «زەکی بەگ»بۆ کوردستانی«عێراق»،[20] کاریگەری کەش و هەوای فیکری ئەستەمووڵ، شکستی عوسمانی لە ساڵی(١٩١٨)و بۆشایی دەسەلاتی عوسمانی و هەروەها سەرهەڵدانی شیخ مەحموود،زەمینە بۆ نەتەوەسازی هاتەئاراوەو بوونی چەندینرۆژنامە و گۆڤاری وەک، بانگی کوردستان( ١٩٢٢ )رۆژی کوردستان(١٩٢٢) ئومیدی ئیستقلال(١٩٢٣) و پێشکەوتن( ١٩٢٠) ئەم دەرفەتەی بەهێز کردبوو بەڵام لە بەر رێژەی بەرزی نەخویندەواری، کێشەی فەرهەنگی و بنەمای تایفی و عەشرەتی کۆمەڵگەی کوردی ئەو دەرفەتەش ئەنجامی گونجاوی نەبوو چوونکە جیا لە دوخی نەخوێندەواری کۆمەڵگای کوردی«سۆز و هەستی یەکریزی و یەکییەتی زۆرتر بۆ تایفە و عەشرەت بوو تا نەتەوەپەرەستی و نیشتمانپەروەری»(مک داول، ١٣٨٣: ٢٩٨ ) وبە واتاییەکبنەمای تایفی و عەشرەتی کۆمەڵگەی کوردی ئەو سەردەمە هۆکار بوو بۆ ئەوەیلە ساڵی (١٩٢٣)«ئەدمۆندز»لە ڕاپورتێکدا بۆ وەزەرەتە دەرەوە ئینگلیز بنووسێت:«کێشەی کورد یەکێیتی و یەکدەنگی بۆ سەرۆکایەتی بوو ئەگەر زاخۆ، دهۆک، سلیمانی، کفری و خانقیین پێش ساڵی ١٩٢٣ یەکرێز دەبوون نە بریتانیان نە عیراق و نە هێج وڵاتێکی دیکە نەدەتوانی بەر بە سەربەخۆیی کورد بگرێت».(هاوس، ١٣٩٥: ٦٥)
بەم وەسفە دەکرێتبڵێین بنەمای تایفی کۆمەڵگەی کوردی،نەبوونەوەی مونەوەران و سیاسی کاری یەکەم بەرەی مونەوەرانی کورد، سێ بەربەستی سەرەکی لە بەردەم هەوڵی نەتەوەسازی مونەوەرانی کوردا بوو بۆیە پاش سەرکەوتنی کەمالیستەکان لە تورکیا و واژووکردنی بریارنامەی لۆزان، هیوای نەتەوەسازی کۆتایی پێیهنرا و لێرەوە پرسی نەتەوەسازی لە دوو رەوتی شۆڕشی چەکداری[21]و رەوتی مێژوونووسی ئیدامەی پێدرا و بە واتاییەکهەوڵی شکستخواردووی دەوڵەت نەتەوەیی کورد لە لایان مونەوەرانی کوردەوە لە بواری مێژوونووسی درێژەی پێدرا و پێویست بوو ئیترپرۆژەی بە نەتەوەبوون یان تەنانەت بە دەوڵەتبوونی کورد لە کتێبی مێژویی مسۆگەر بکرێت( بوز ارسلان ،١٣٩٨: ٥٢) و هەر لەم ئاراستەیە نووسینی مێژووی «غونچەی بەهارستان» وەکسەرەتای گوتاری میژوونووسانەی کوردی لە سەر دەستی حوزنی موکریانی دەستی پێکرد.
٢)گوتاری مێژوونووسانە کوردی و «غونچەی بەهارستان»:
غونچەی بەهارستان[22]لە ساڵی(١٩٢٥) و لە شاری « حەلەب» بڵاو کرایەوە . سەید حوسێن حوزنی حەسەنییان حوزنی موکریانی نووسەری ئەم کتێبە لە ساڵی(١٨٩٣ ) و لە شاری مەهابادلە دایک بوو(هەتاو، ١٩٥٤ : ١٣/١) لە سەردەمی منداڵی لای بابی و خاڵەکانی فێری خوێندن و نووسینی سەرەتایی دەبێت و پاش مەرگی باوکی و بە هۆی باری سەخڵەتی ژیانەوە لە تەمەنی دوانزە ساڵاندا روو لە شارەکانی مەراغە و تەورێز دەکات و لەوێوە دەچێت بۆ «یەرەوان» و دەبێت بە مامۆستای سەرماڵان، پاش ماوەیەک خاڵی دەچێت بە شوێنیدا بۆ ئەوەی بیگەرێنتەوە بۆ مەهاباد بەڵام حوزنی ناگەرێتەوە و پاش دوو ساڵ مانەوە لە یەرەوانی پەێتەختی ئەرمەنستان روو لە تفلێسی پەێتەختی گورجیا دەکات و پاش مانەوەیەکی کورتدەچێتە شاری بادکوبە[23](هەتاو، ١٩٥٤ : ١٧-١٦/ ٤)
حوزنی پاش مانەوەیەکی کورت لە بادکۆبەوە دەچێت بۆ ئەستەمووڵ و لەو شارە چوار ساڵ دەمینێتەوە وسەرقاڵی خوێندنی بەرهەمە مێژووییەکان دەبێت و لە رێگەی« مۆرچیتی و خۆشنووسی» ژیانی دابین دەکات و هاوکات بە زمانی فارسی وتار بۆ دوو گۆڤاری «خاوەر» و «چیهرەنامە» دەنووسێت (هەتاو، ١٩٥٤ : ١٧/٦)
حوزنی لە ئەستەمووڵ شارەزای کاری رۆژنامەوانی وچاپخانە دەبێت و جیالەوەشکەش و هەوای ئەو سەردەمەی ئەستەمووڵ کاریگەری لە سەر بیری و هزر و روانینی دەبێتو پاش ماوەیەکروودەکاتە شاری«حەلەب»و لە ساڵی (١٩١٢) سەفارشی چاپخانەیەک لە ئاڵمانئەدات و پاش سێ سال واتە لە ساڵی(١٩١٥) چاپخانەکە دەگاتە حەلەب و پێدەچێت ئەو کاتە حوزنی تەمەنی نزیکی(٣٣) ساڵ هەبێت (زەنگەنە، ٢٠٠٢، ٢٥)
حوزنی لە شاری حەلەب[24] یەکەمین بەرهەمی مێژوویی خۆی چاپ دەکات و هەر ئەوە ساڵە واتە ساڵی (١٩٢٥)دێتە بەغدا و ساڵی دواتر دەچێتە «ڕواندز» و ساڵی (١٩٣٢) ئیمتیازی رۆژنامە «زاری کرمانجی» و هەروەها لە ساڵی (١٩٣٥) مۆڵەتی دووەم رۆژنامەی واتە رۆژنامەی «روناکی» لە هەولێر دەگرێت و پاش ماوەیەک بە هۆی دوژمنایەتی هەندێ کەسەوە دەگرێتەوە ڕواندز و لەو شارەش دوژمنایەتی بە بیانووی سەیر ژیانی بە تەواییەتی تاڵ و پر لە ئازار دەکات و بە ناچاری روو دەکاتە کەرکووک و هەولێر و دووبارە ڕواندزو تەنانەت لە ساڵی (١٩٤١) دەسبەسەر دەکرێت(هەتاو، ١٩٥٥ : ١-٦/١٩) و دەرنجام بە ناچاری بۆ هەمیشە کوردستان بەجێ دەهێڵێت و روو لە بەغداد دەکات وتا مەرگی لە ساڵی(١٩٤٧) لەوێ دەمێنیتەوە (هەتاو، ١٩٥٥ :٨-١/٢٠)
حوزنی پاش نیشتەجێبوون لە کوردستانی عێراق و بە کاریگەری لە کەش و هەوای سیاسی ئەو سەردەمە گەیشتبووە ئەو قەناعەتەی کە مێژوونووسی، ناوەندی وشیارینەتەوەییەولە رێگەی مێژوونووسیەوە دەکرێت بەربەستەکانی بە نەتەوەبوونی کورد بسڕێتەوە بۆیە حوزنی سەرەڕای ژیانی تاڵ و پڕ لە ئێش و ئازاریبەردەوام بوو لە کاری مێژوونووسی و رۆژنامەوانی وەک دوو زەرەورەتی سەرەکی نەتەوەسازی.
حوزنی پرسی نەتەوەسازی و بە نەتەوەنیشاندانی کورد و گەیشتنی کۆمەڵگەی کوردی بە وشیاری نەتەوەیی وەک ئەرک سەرەکی خۆیپێناسە کردبوو بۆیە تا کاتی مردنی لە بەغداد سەرقاڵی ئەرکی رۆژنامەوانی[25] و هێنانی دیاردەی مۆدێرنی وەک چاپخانە [26]و وێنەگەری و لە سەرووی هەموویانمێژوونووسی بوو و هەقە بڵێینبەراستی ئەو پیاوە عاشقی کورد بوو بۆ کورد و لە پێناو کوردا بە داماوی سەری نایەوە (مەزهەر،٢٠٠٢ : ١٨٩ )
سۆز و عەشقی حوزنی بۆ کورد وهەروەها هەست بە زەرورەتی ئەو سەردەمەی کۆمەڵگەی کوردی وپاش شکستی پرۆژەی نەتەوەسازی مونەوەران و سیاستەمەدارانی کوردی ئەستەمووڵ و سلیمانی،حوزنی هاندا دەرفەتناسانە ئەم پرۆژەیە بگوازێتەوە بۆ بواری مێژوونووسی و بە نووسینی «غونچەی بەهارستان»گوتاری مێژوونووسانەی کوردی دەست پێبکات.
١-٢)غونچەی بەهارستان:
«تەئریخ حسیات و نەجیبی ئینسان بڵند دەکات...ئینسان لە سەر رێگای تەرەقی و تەواوی بۆ مەنزڵی ئازادی و سەربەستی دەباتە پێشەوە»(حوزنی، ٢٠٠٧ : ٥٨ )
غونچەی بەهارستان یەکەم کتێبی مێژووی کورد و کوردستانە کە بە زمانی کوردیولە لایان حوزنی موکریانییەوە لە ساڵی (١٩٢٥) بڵاوبووتەوە، غونچەی بەهارستان سەرەڕای هەندێ هەڵەی مێژوویی و گرفتی میتودی[27]، کە تەرخان کراوە بۆ باسکردن لە مێژووی رەگەز، زمان، شارستانییەت و سەلماندنی کۆن بوون و میژوویی بوونی کورد،سەرەتای مێژوونووسی نەتەوەر تەوەر و دابڕانە لە سونەتی پێشووی مێژوونووسی کە لە راستیدا هەمان ڕووداونووسی و ستایشی بنەماڵە دەسەڵاتدارە و میرەکانی کوردستان بوو کە بە زمانی فارسی نووسراوبوون. لە غونچەی بەهارستان مێژوو جیا لەوەی هونەرێکی «زۆر شەریفە» تەنیا «حیکایەتکردن و سەرگوزشتە و چیرۆک»نیە بەڵکوو مێژوو لە ئەساسدا «خۆناسی و ئەویترناسی»(موکریانی، ٢٠٠٧: ٥٧) و بە واتایەک ناوەندی شوناس سازی و پێناسەکردنی شۆناسی نەتەوەییە.
بە پێچەوانەی سونەتی پێشووی مێژوونووسی واتە شەرعییەت بەخشین و ستایش میرەکوردەکان و هەروەها گێڕانەوەی ڕووداوی سیاسی،کورد و شۆناسی کوردی و ژیانەوەی رابردوو لە پێناو نەتەوەسازی دەبێتە ناوەندی سەرەکی غونچەی بەهارستان.
بەم وەسفە دەکرێت بڵێین بە ناوەندکردنی کورد و کوردستان و پەردەهەڵدانەوە لە رابردوووی کوردستان بە مەبەستی بەمەزن و کۆنارانیشاندانی کورد و نیشتمانی کوردانبۆ یەکەمجار لە غونچەی بەهارستانی حوزنی موکریانییەوە دێتە ناوەندی گوتاری مێژوونووسی کوردی و دەبێتە سەرەتای دەسپێکردنی گوتاری میژوونووسانەی کوردیو بەم بۆنەوە دەکرێتغونچەی بەهارستان [28]وەک سەرەتای گوتاری مێژوونووسانەی کوردی پێناسە بکرێت کە لێرەدا ئاماژە بە گرنگترین تایبەتمەندییەکانی ئەم گوتارە دەکرێت.
١-٣)بە ئایینی کردنی خۆشەویستی نیشتمان:
لە گوتاری مێژوونووسانە کە نەتەوە-ناوەندە،گشتگیرکردنی پرسی نیشتمان و سۆز و خوشەویستی بۆ نیشتمان وەکسەرەتای نەتەوەسازی پێناسە دەکرێتو حوزنی لە غونچەی بەهارستانوەک بەرهەمێکی مێژوویی نەتەوە-تەوەر هەوڵ ئەدات مانای نیشتمان و وەتەن لە زێدەوە بگۆڕێت بۆ یانەی هاوبەشی هەموو کوردان و بە واتایەک کوردستان ببێتە نیشتمانی هەموو کوردان و گرنگ تر ئەوەی بە ڕەچاوکردنی بارودۆخی کۆمەڵایەتی و ئایینی بە هێنانی حەدیسی «حب الوطن من الایمان»جیا لە بەخشینی شەرعییەت بە خۆشەویستی نیشتمان و بە پیرۆزکردنی، پێش بە بەرهەڵەستی پیاوانی ئایینی لایەنگری گوتاری ئوممەتی ئیسلامی و هەروەها دەزگای خەلافەت دەگرێت و خۆشەویستی نیشتمان وەک ئەرکی ئایینی پێناسەدەکاتو لەمبارەوە دەنووسێت:«لازمە لە سەر هەموو میللەتی کورد و واجیبە و شەرتی ئیمانیانە مەحەبەتی کوردستانیان هەبێ و خۆشیان بوێ و بزانێت (خاک و خۆڵ و رەگی میللەت و شار و دێهات و سنووری وەتەنی،تەئریخ، ) شەرتی باوەرێی: هەموو رۆژیک چەند جاران دووبارە باوەڕی تازە بکاتەوە تاکوو ئیمان و دینی نەکەوێتە تەهلووکەوە و ئیمان و ئایینی ڕوو لە شکستەیی نەکا»(موکریانی، ٢٠٠٧: ٥٣)
لە گوتاری نیشتمان ناوەندی حوزنی بە یارمەتی حەدیسی «حب الوطن من الایمان» روانگەیەکی نوێ بۆ نیشتمانی کورد واتە کوردستان پێناسە دەکات و لەو بڕوایەدایە بیر نەکردنەوە لە نیشتمان دەبێتە هۆی ئەوەی دین و ئایین بکەوێتە مەترسیەوە و ئەمە سەرەتای ڕوانگەیەکی نوێیە بۆ نیشتمان کە بە غونچەی بەهارستانەوە دەست پێدەکات کە لە ئەساسدا قودسیەت بە نیشتمان دەبەخشرێت و نێشتمانپەرەوەریی وەک مەرجی ئیمان پێناسە دەکرێت.
٢-٣)یادکردنەوە و یادسرێنەوە:
«کورد پیاوی وەک ڕۆستەم داستان و دارا و بەهمەن و جاماسب و زەردشتیان پێگەیاند تا قیامەت لە تایفی دەهر مەدحیان دەکا. (موکریانی، ٢٠٠٧: ٥٤)
لە مێژوونووسی نەتەوە تەوەر و هەروەها مێژوونووسی ناسیۆنالیستی لە پێناو بەهێزکردنی وشیاری قەومی و هاندان و رێخستنی خەڵک بۆ یەکگرتن و یەکرێزی، بەردەوام یاد لە سیمبۆلە نەتەوەییەکان دەکرێتەوە و تەنانەت بەردەوام سیمبۆل سازی دەکرێت و هەروەها یادی هەندێ سیمبۆلی هاوبەش و ئایینی پەرواێز دەخرێت و بەواتاییەک تووشی یادسڕینەوە دەکرێت.
حوزنی موکریانی لە غونچەی بەهارستان دەس بە یادسرێنەوەی سیمبۆلە ئاینییەکان دەکات و پەرواێزیان دەخات و بە پێچەوانە سونەتی پێشووی مێژوونووسی کە بە یادی کەسایەتی ئایینی و ستایش کردنی ئەوانەوە دەستی پێدەکرد ئیتر لە مێژوونووسی نەتەوەتەوەری غونچەی بەهارستان لە کەسایەتی و سیمبۆلە ئاینیەکان یاد ناکرێتەوە و بە واتایەکیادکردنەوەی کەساییەتیە ئایینیەکانی عەرەب وەک سامانی هاوبەشی کلتووری ئیسلامی لە گوتاری حوزنی جێگە و پێگەیان نامێنیت و لە بەرامبەردا یادکردنەوەی کەسایەتییە کوردییەکان وەک ئەولەویەتی نەتەوەسازی بۆ کورد لە غونچەی بەهارستانبەرجەستە دەکرێت.
حوزنیلە غونچەی بەهارستان چیتر وەک موسڵمانێ قسە ناکات و شانازیبەئیماژ و سیمبۆلە ئایینەیەکانی جیهانی ئیسلامەوە ناکات و هەروەهاپرسی پێوەندی کورد و ئیسلام لە بواری مێژوودا دەخاتە پەراوێزە و بە واتاییەک یادسڕینەوەی دەکات و لە پێناو نیشاندانی جیاوازبوونی نەتەوەی کورد، ئەو پێوەندی و کەسایەتیانە دەسڕێتەوە و لە بەرامبەردا لە پێناوشانازی مرۆڤی کورد یاد لەو کەساییەتی و سیمبۆلانە دەکاتەوە کە تەنیا پێوەندیان بە کوردەوە هەیە ویان بە هی کوردیان دەکات کە لە پێناو نەتەوەسازیی و سازکردنی شانازی بۆ ئینسانی کورد و کۆمەڵگەی کوردی یادکردنەوەیان بە پێویست دەزانێت بۆ نموونە یادیهورمزان پادشای لوڕستان،ئەسفندیار پادشای شەهرەزوور، بەهرام کوڕی فەرخزاد پادشای ئاوربایگان،یەزدی کوردیان، کیانیان ،روستەم ، کەیکاووس و دارا و.. زیندوودەکاتەوە و دەنووسێت: «کوردستان پیاوی وەکوو توکلە و فەزڵوون و دەیسەم و سەلاحەدینی ئەیووبی و نادر و کەریم خان زەند لە سەڵاتینان هێنا وجوود(موکریانی، ٢٠٠٧: ٩٥-٧٥)
لێرەوە یادسرێنەوەی کەسایەتی و ئیماژە ئاینییەکان و یادکردنەوەی کەسایەتی و ئیماژە کوردیییەکان لە پێناو نەتەوەسازی دەبێت بە بەشێک لە گوتاری غونچەی بەهارستان و بە گشتی رەوتی مێژوونووسی حوزنی موکریانی.
٣-٣)بە ئەزلی[29] زانینی و کۆنینەسازی میللەتی کورد:
کورد لە چەند دەهەزار ساڵانەوە تا ئیستا تا ئیستا هەر کوردن و خۆیان بە کورد دەزانن وە لە عادات و ژیانی قەومیەتیان دەرنەچوون(موکریانی، ٢٠٠٧: ٦٢)
بە زاڵبوونی پرسی ناسیۆنالیزم و دیاردەی دەوڵەت-نەتەوە لە کۆتایی سەدەی نۆزدە و بە تایبەت سەرەتای سەدەی بیستەم لە کوردستان، مانای «میللەت» وەک چەمکی ئایینی و نەریتیو بە مانای شوێنکەوتووانی ئایین بە کاریگەری لە گوتاری رۆژئاوایی بۆ مانایەکی نائایینی و بەربڵاوتر لە پێناو نەتەوەسازیدابۆ مانای (nation) دەگۆرێت.
لە گوتاری حوزنی موکریانیش وەک حاجی قادری کۆیی و مونەوەران و سیاسەتەمەدارانی کوردی ئەستەمووڵ،جیا لەوەی چەمکی«میللەت » مانای نوێ و نائایینی بەخۆوە دەگرێت و میللەت وەک نەتەوە (nation) پێناسە دەکات بەڵکوو کورد وەک میللەتێکی ئەزلی پێناسە دەکرێت.
لە گوتاری حوزنی میللەت دیاردەیەکی ئەزلی یە و شتێکی نوێ نیە و بە واتاییەک لەو گوتارە میللەتی کورد تازە دروستکراو و ساختەکراو نییە بەڵکوو لە ئەزلەوە هەر بووە و کۆن و قەدیمی[30] بوونی کورد وەک میللەت شتێکی تازە نییە و تەنانەت لای حوزنی کاتێ« بەشەر بەتەحوەش لە کوێستانان و سەحرایاندا دەژیان و بە تاڵان و کوشتاری یەک و لە حاڵ بەدەوییاندا ڕایان دەبوارد، کورد بە جووت و چاندن و دانیشتن لە دێهاتدا بە سەریان دەبرد و ڕوو لە بڵندی و پێشکەوتن عادەتیان گرتبووە»(موکریانی، ٢٠٠٧: ٥٤)
حوزنیپێوایە لە کۆنەوە تا ئیستە کورد هەر وەک میللەت بوونی بووە و تەنانەت« پێش لە عەرەباندا بە چەندین هەزار ساڵان لە تەمەددونێکی تەواودا بوون»(موکریانی، ٢٠٠٧: ٦١)
کەواتە بە میللەت بوونی کورد لە گوتاری حوزنی شتێکی ساختەکراو وبەرهەمی بیری مۆدێرن نییە بەڵکوو کورد لە سەرەتاوە تا ئیستە هەر میللەت بووە و ئەم روانگەیە بۆ یەکەمجار لە غونچەی بەهارستان دەنگدەداتەوە.
٤-٣)رابردووسازی و ستایشی کوردستانی کۆنارا:
« کوردحوکمداران و کۆمەئاباد و جەمشید و کەیانی و ساسانییان لە پێش ئیسلام پێگەیاندوو.(موکریانی، ٢٠٠٧: ٥٤)
حوزنی لە سەر شێوازی مێژوونووسانی نەتەوەتەوەری ئەو سەردەمەو لە پێناو نەتەوەسازیدا بیر لە ئایدیولۆژیای نەتەوەسازی دەکاتە و لەم پێناوەدا دەس ئەکات بە «رابردووسازی»و بە واتاییەک ساختەکردنی هەندێ سیمبۆلی کوردی وستایشی کوردستانی کۆنارا و تا رادەیەک ساختەکراو.
دیارە هەست کردن بە مێژووییبوون، سەرەتای هەستبە نەتەوەبوونە و بە واتاییەک هەنگاوی سەرەکییە لە پێناو بەنەتەوەکردن و هەر لەم پێناوەدا حوزنی بۆ نیشاندان و سەلماندنی مێژوویی بوونی کورد، هەنگاوی سەرەکی هەڵدەگرێت.
لە گوتاری غونچەی بەهارستان، کورد خاوەن یەکەم شارستەنییەت، دامەزرێنەری یەکەم سیستەمی پاشاییەتی،ئازاترین قەوم، سەرچاوەی رەگەزیعیلام، فارس، بلووچ،ئەفغان و ئەرمەن و هەروەها کۆنترین قەومی دونیا پێناسە دەکرێت(موکریانی، ٢٠٠٧: ٨-٦٢)تەنانەت کورش دامەزرێنەری هەخامەنشییەکان وەک کورد نیشان دەدرێت« میللەتی کورش کە پایتەختیان کەرکووش( کەرکووک) بوو تایفەی کوردن و تەقالید و عادات و ڕەوشتیان بۆ ئەوە شاهیدە ٥-(موکریانی، ٢٠٠٧: ٥-٧٤)و گرنگتر ئەوەی رابرددو سازی دەگاتە ئەو جێگەیە کە حوزنی دەنووسێت، لە سەرەتاوە تا هاتنی ئیسلام کورد هەرسەربەخۆ بووە«موئەریخانی رابردوو ئیپسات بوونی کەلیمەی کورد و میللەتی کورد و زوبان وکوردستان و حکوومەت و ئیستیقلالی کوردستان و ئیدارە و حوکمڕانیان بە هەموو جۆرێک دەکەن(موکریانی، ٢٠٠٧: ٦٨)
پاش رابردووسازی، ستایشی کوردستانی کۆنارا کە بە لای حوزنییەوە سەربەخۆ بووە(موکریانی، ٢٠٠٧: ٧١) و هەروەهاخەڵکی کە خاوەنی باشترین ژیان و رەوشت و بەختەوەریی بووە دەبێتە بەشێک لە گوتاری غونچەی بەهارستان و لەم پێوەندییەدا بۆ دۆزێنەوەی هۆکاری دواکەوتوویی ئیستەی کۆمەڵگەی کوردی روولە تورک و عەرەب دەکات و وەک هۆکاری سەرەکی داڕمانی سیاسی و ئەخلاقی و بە گشتی دواکەوتوویی ئیستەی کۆمەڵگەی کوردی پێناسەیان دەکات.
٥-٣)تورک دژی و عەرەب دژی و کوردپارێزی:
«..کورد ئەوەڵ کەسێکن قانوون و ئایین و قاعیدەیاەکیان هێنابووە گۆڕێ.لە نێو تەواوی بەشەردا چاکترینی تەواو ئەدیان و ئایینیان بۆ عەدڵ و بەدادترینی هەموو قانوونیکی ئینسان قەبووڵی کردبوو و نزیکترینی عەقڵ و ئینساف و تەبیعەت بوو کە خێڵ و گەل و قەبایلی دیکە بەکاریان هێنابووو» (موکریانی، ٢٠٠٧: ٥٤)
حوزنی دەیەوێت ئەوە بسەلمینێت کورد وەک نەتەوەیەکی خاوەن مێژوو و کۆنارا و ئەزلی خاوەن شارستانییەت و ئازا بووە «تەئریخ بۆ ئەو گەواهە و شاهیدە میللەتی کوردی نەجیب و ڕەشید و سەخی و زەکی، ئازاترینی ئەقوامی ئاری یە و... زەوی و ئەرازییان لانکی تەمەدوون و پێشکەوتن و بڵندییە بۆ قەباییلی دیکە»(موکریانی، ٢٠٠٧: ٥٤)وئەگەرچی ئیستە دواکەتووە دواکەوتوویی بەرهەمی هێرشی تورک و عەرەب و تەنانەت فەرهەنگی عەرەبەو لەمبارەوە دەنووسێت:« بێ موبالەغە تورک بە غەیرەز فەساد و تاڵانگەری و بەد ئەخلاقی و تەوەحوش و جەهل و بێ ئیدراکیان فێری کوردان نەکرد»(موکریانی، ٢٠٠٧: ٩١)
هەر لەمبارەوە ڕای وایە هەرچی شتی خراپە کەوا ئیستە لە نێو کورددا باوە بەرهەمی هاتنی عەرەبە« کورد هەم دین و هەم تەقلید و هەم خورافات و ئەفسانەی جاهیلانی عەرەبیان بە تەواوی قبووڵ کرد ولەو ئەفسانەو خرافاتانەدا ئیشتیهادیان کرد تەوسیعیان ینشیان دا. بەڵکە بە بێ ترس دەڵێم عولەما و مەشایخی کوردان فەنانی ئەفسانە و درۆی خرافاتی نەزانانی عەرەبن و لە سەر ئوسولی نەسڵی ئەو درۆ و ئەفسانە کتێب و حاشیە و تەئلیفاتنکراوە..لاکین هەر وەکو بەحس کرا تا زەمانی دەرکەوتنی ئیسلام، کورد بە موستەقیل لە بن ئاڵای پادشای خۆیاندا دەژیان.»(موکریانی، ٢٠٠٧: ٩٤)
بە ڕای حوزنی کاریگەری کلتووری عەرەب بۆتە هۆی پەرتەوازەی کورد و لەمبارەوە دەنووسیت:«مولاحزە دەکرێت لە ئەوەڵ دەرکەوتنی ئیسلامەوە تا ئەمڕۆ. عەلەما و مونەوەروانی کوردستان بە بوغز و نیفاق و شیقاق ق وێرانی کوردستان دەکۆشن. وەتەنیان لە زوبان و عادات و تەبایع و ژیان و ئاوەدانی و میللەت و قەومیییەتیان مەحرووم کردن و خستیانە ژێر لێنگی ئەعداوە و لە ئەحواڵ و تەئریخی خۆیان و ئەجدادیان بێ خەبەرکردن.تەئلیفات و نووسین و خدمەتانیان بە زوبان عاداتی غەیری خۆیان دەست پێکرد. بوون و ژیان و هەستی ئازادییان کردە فیدای هێندێک ئەشیای ناچیزە و مەوهوم و خەیاڵی وەتەن و میللەتیان لە دەست دەرخست»(موکریانی، ٢٠٠٧: ٥٥) و هەروەها پیاوانی ئایینی کە زۆرتر خەمی ئایین و خەلافتیان هەبووە لای حوزنیهۆکاری دواکەوتوویی کۆمەڵگەی کوردین«چوونکە ئەوانرۆژیک بۆ تەرەقی و پێشکەوتن و ئاوەدانی و ژیان و زانینی کوردەواری موتەفەکیر نەبوون و نەیانخستە بیرەوە»(موکریانی، ٢٠٠٧: ٩٠)
تورک دژی و عەرەب دژی وەک بەشێک لە گوتاری غونچەی بەهارستان لە پێناو دوو ئامانج و مەبەستی سەرەکیدایە یەکەم جیاکردنەوە کورد لە تورک و عەرەب و تەنانەت فارس«کورد هەر کوردە، نە نیسبەتی لە عەرەب و نە لە تورک و غەیرە دەدرێت. کورد لە چەند دەهەزار ساڵانەوە تا ئیستا هەر کوردن و خۆیان بە کورد دەزنن»(موکریانی، ٢٠٠٧: ٦٢) و دووەم خستنە ئەستووی هۆکاری دواکەوتوویی کۆمەڵگەی کوردی لە سەر شانی تورک و عەرەب و هەروەها هاندانی کورد بۆ گەڕانەوە بۆ رابردوو و رێزگرتن لە شۆناسی نەتەوەیی خۆیان و لەم پێناوەدا واتە لە رێگەی گوتاری میژوونووسانە دەیەوێت کورد وەک نەتەوەیەکی ئەزلی وجیاواز پێناسە بکات و کۆمەڵگەی کوردی بۆ خوشەویستی نیشتمان و هەستی نەتەوەیی هان بدات.
***************
ئەنجام:
غونچەی بەهارستان،یەکەم مێژووی کورد و کوردستانە کە بە زمانی کوردیولە لایان حوزنی موکریانییەوە لە ساڵی(١٩٢٥) و بە کاریگەری لە گوتاری نەسڵی یەکەمی مونەوەرانی کوردی نیشتەجێ ئەستەمووڵ و شکستی هەوڵی نەتەوەسازی مونەوەران و سیاسەتمەدارانی کوردی ئەو سەردەمە نووسراوە.
لە ڕوانگەی حوزنی موکریانییەوە، مێژوو تەنیا«حیکایەت و چیرۆک»نییە بەڵکوو «خۆناسی و ئەویترناسی»یەکە مرۆڤ «بۆ مەنزڵی ئازادی و سەربەستی» هان ئەدات (حوزنی، ٢٠٠٧ : ٥٨ ) و بە واتایەکمێژوونووسی،ناوەندی خۆناسی و ئەویتر ناسی و رێگەیگەیشتن بە ئازادی و سەربەستی کۆمەڵگەی کوردییەکە غونچەی بەهارستان بەم ئامانجە نووسراوە.
غونچەی بەهارستان، سەرەتای دابڕانە لەوسونەتە مێژووییە کە مێژوونووسی بریتی بوو لە ناوچەگەرایی،ستایش و شەرعییەت بەخشی بە دەسەڵاتی سیاسی میرانی کورد و هەروەها نووسینەوە ڕووداوی سیاسی بە زمانی فارسی و عەرەبی وپەراوێزخستنی خەڵک و رابردووی کوردستان.
غونچەی بەهارستان سەرەڕای هەندێ هەڵەی مێژوویی و گرفتی میتودی، لە رێگەیبەناوەندکردنی کوردستان و هەروەها بە مەزن و کۆنارانیشاندانی کورد و نیشتمانی کوردان، دەبێتە خاوەن گوتارێکی نوێ لە رەوتی مێژوونووسی کوردی.
بە ئایینی کردنی خۆشەویستی نیشتمان، رابردووسازی، عەرەب دژی و تورک دژی، ستایشی کوردستانی کۆنارا وروانێنی ئەزەلی بۆ کورد وەک نەتەوە، لە ریزیگرنگترین تایبەتمەندییەکانی گوتاری«غونچەی بەهارستان»ی حوزنی موکریانییە کە دەکرێت وەکسەرەتای گوتاری مێژوونووسانەیکوردی و بە واتاییەک مێژوونووسی نەتەوە تەوەری کوردی پێناسە بکرێت.
*****************
سەرچاوەکان:
کوردی:
ئەڵاکۆم،روهات(٢٠٠٥) کوردەکانی ئەستەمبۆڵی کۆن. وەرگێرانی ئەحمەد تاقانە،هەولێر،موکریانی
بدلیسی،شەرەفخان(٢٠٠٦)شەرەفنامە، وەرگیڕانی هەژار،هەولێر.ئاراس.
بدلیسی، شەرەفخان(٢٠٠٧) شەرەفنامە شەرەفخانی بدلیسی. مێژووی میرانی خانەدانی عوسمانی و پادشایانی ئێران و توورانی هاوچەرخیان، بەرگی دووەم،وەرگێڕاوی سەلاحەدین ئاشتی،سلێمانی.ژین
حاجی قادر کۆیی(١٣٩٠)دیوانی حاجی قادر کۆیی، لێکۆڵینەوە و لیکدانەوە سەردار حەمید میران و کەریم موستەفا شارەزا، لە سەر نووسینیکی نوێ بە پێی بۆچوونەکانی موحەمەدی مەلا کەریم،سنە، کوردستان
حوزنی موکریانی(٢٠٠٧) سەرجەم بەرهەمەکانی حوسێن حوزنی، بەرگی یەکەم، بە سەرپەرشتی کوردستان موکریانی،هەولێر،ئاراس.
مەزهەر،کەمال(٢٠٠٢) حوزنی موکریانی رۆژنامەنووس و زاراوە مێژووییەکان،رۆژنامەڤانی، ژمارە(٩) ساڵی سێ یەم، هەولێر، سەندیکای رۆژنامەنووسانی کوردستان،
زەکی بەگ، ئەمین (٢٠٠٦) خولاسەیەکی تاریخی کورد وکوردستان،سلێمانی،بنکەی ژین.
زەنگەنە،عەبدوڵڵا،(٢٠٠٢) ماڵی کوردێ تاڵان بردی،. رۆژنامەڤانی، ژمارە(٩) ساڵی سێ یەم، هەولێر، سەندیکای رۆژنامەنووسانی کوردستان.
رۆژنامەکان:
رۆژی کورد،(ئەستەمووڵ ١٩١٣)ئامادەکردن و لێکۆڵینەوە: عەبدوڵا زەنگەنە، پێشەکی ئیسماعیل شوکور، سلێمانی ، بنکەی ژین.٢٠٠٥
رۆژنامەڤانی، ژمارە(٩) ساڵی سێ یەم، هەولێر، سەندیکای رۆژنامەنووسانی کوردستان.٢٠٠٢
کوردستان،(١٨٩٨-١٩٠٢)یەکەمین رۆژنامەی کوردی، کۆکردنەوە و پێشەکی، د.کەماڵ فوئاد،هەولێر. بنکەی ئەدەبیی و روناکبیریی گەلاوێژ.٢٠٠
هەتاو( ١٩٥٤-١٩٦٠ )بەرگی یەکەم سدێق ساڵح، ڕەفیق ساڵح، عەبدوڵڵا زەنگەنە، پێشەکی و لێکۆڵینەوە د.کوردستان موکریانی، هەولێر . بنکەی ژین و چاپخانەی باز،٢٠١٠
فارسی:
انتخابی، نادر (١٣٩٠) ناسیونالیسم و تجدد در ایران و ترکیە، تهران، نگارە آفتاب.
انتخابی، نادر ( ١٣٩٢ ) دین و دولت و تجدد در ترکیە،تهران، هرمس.
بزارسلان،حمید(١٣٩٨) گفتارهای در خاستگاە ناسیونالیسم کرد، عباس ولی،بزارسلان و..ترجمەی کراد روحی، تهران،چشمە.
پورگشتال، هامر(١٣٦٧) تاریخ امپراتوری عثمانی، ترجمە میرزا زکی، تهران. زرین
جی شاو، استانفور (١٣٧٠) تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیە جدید.مشهد. استان قدس رضوی
رئیس نیا. رحیم(١٣٦٨) ایران و عثمانی، تبریز.ستودە
فرامکین،دیوید(١٣٩٦) صلحی کە همە صلح ها را برباد داد،ترجمە حسن افشار،تهران، ماهی
فیلد هاوس، دیوید(١٣٧٠) لایان، والاس، کردها. عرب ها و انگلیسی ها، ترجمەی حسن افشار.تهران. مرکز
لایان، والاس(١٣٧٠) کردها. عرب ها و انگلیسی ها، ،پیشگفتار فیلد هاوس، دیوید ترجمەی حسن افشار.تهران. مرکز
مک داول،دیوید(١٣٨٣) تاریخ معاصر کرد، ترجمە ابراهیم یونسی،تهران، پانیذ.
ئینگلیزی:
A.M.Hamilton(1937),road through Kurdistan. The narrative of an Engineer in Iraq, London,
Mardin(2000)The Genesis of yong ottoman Thougt.New York: Syracuse University press.
[1]discourse historigriographique
[2]سەرەڕای ئەو پێشەکییە کۆمەڵناس و دەرونناسیانەی شەەرفخان سەبارەت بە کۆمەڵگەی کوردی کە بە بەراورد لە گەڵ مێژوونووسی ئەو سەردەمە واتە سەردەمی سەفەوییەکان(١٧٣٦-١٥٠١) زۆر جیاواز و و کەم هاوتاییە، بەس بە بۆنەی ئەوەی کە بە زمانی فارسی نووسراوە و مێژووی سیاسی بنەماڵە دەسەڵاتدار و میرەکانی کوردستانە و بە واتاییەک مێژووی خەڵک کورد و کوردستان نییە ناکرێت وەک میژوونووسی کورد-تەوەر پێناسە بکرێت.
[3]ئەم مێژووە لە قەوارەی پاشکۆیەکدا لە سەر دەستی مەلا محەمەد شەریفی قازی و لە ژێر ناوی "زبدە التواریخ لە ساڵی (1800)و لە سەردەمی دەسەڵاتی ئەردەڵانەکان نووسرا.
[4]بۆ وینە یەکەم مێژوونووسی ناسیۆنالیستی و نەتەوە-تەوەری ئێران بە نێوی «مەکتووبات»لە ساڵی( ١٨٦٥ ) و لە سەردەستی «ئاخوندازدە»نووسرا.
[5]chronicle
[6]ئەم مەکتەبە بە شێوازی رۆژئاوایی و بە مەبەستی سیاسی و پەروەردەکردن مناڵانی میرانی کورد و لە ژێر گوتاری عوسمانی گەرایی لە ئەستەمووڵ کرایەوە.
[7] یەکەم خولی چاکسازی بە شێوازی فەرەنگی کە بە سەردەمی «گوڵی لالە» ناسراوە لە نێوان ساڵەکانی(١٧٣٠-١٧١٨) و لە سەردەمی سوڵتان ئەحمەدی سێهەم(١٧٣٠-١٧٠٣) ماوەی دوانزە ساڵی خایاند و هەندێ دیاردەی مودێرنی رۆژئاوایی لە ئەستەمووڵ دەرکەوتن(رئیس نیا،١٣٦٨: ٦٥).
[8]Nation
[9] میللەتە باقی مابەقا فانی/هەر لە جافی هەتا بە گۆرانی (حاجی قادر، ١٣٩٠)
[10]discourse
[11] هەڵمەتی چاکسازی«سەردەمی تەنزیمات» لە ژێر ناوونیشانی «خەتی شەریفی گوڵخانە» لە ڕۆژی(٣)مانگی نوامبەری ساڵی(١٨٣٥)پەسەندکرا و دانیشتووانی ژێر دەسەڵاتی عوسمانی وەک هاووڵاتی خاوەن مافی یەکسان، پێناسەکران(جی شاو، ١٣٧٠ : ١١٦/٢)
[12]بەشداری عوسمانی لە شەڕی یەکەمی جیهانی، سەرهەلدانی گوتاری توورانخوازی و تورکخوازی و دواتر گۆڕینی سیستەم لە خەلافەتەوە بۆ کۆماری، بەرهەمی مونەوەرولفیکرەکانی سەر بە کۆمەڵەی« ئیتحاد و تەرەقی» یان تورکە لاوەکان بوو کە هەڵگری گوتاری نەتوەیی بوون
[13]هاوکات لە گەڵ زاڵبوونی پرسی ناسیۆنالیزم و دیاردەی دەوڵەت-نەتەوە، شایەتی گۆڕینی مانای دوو چەمکی «میللەت» و «وەتەن» وەک دوو چەمکی ئایینی و نەریتی بۆ مانایەکی سێکۆلار و بەربڵاوتر لە پێناو نەتەوەسازیدا هەین
[14] دوو چەمکی میللەت و وەتەن وەک دوو چەمکی پێویست بۆ نەتەوەسازی لە پێناو دەوڵەتسازیدا بەکارهێنا و بە واتاییەک لە گوتاری حاجی قادر مانای تازەیان بەخۆوە گرت و میللەت وەک نەتەوە (nation) و وەتەنیش لە زێدەوە بۆ نیشتمان و ژینگەی نەتەوەی کورد واتە نیشتمان (la pattrie ) گۆڕدرا. کوا ئەو دەمەی کە کوردان ئازاد و سەربەخۆبوون/ سوڵتانی موڵک و میللەت، ساحێبی جەیش و عیرفان/(حاجی قادر، ١٣٩٠ : ٩٦)
[15] لەم کۆبوونەوەیە بریاردرا موسڵ وەک یەکەیەکی جیا و سەربەخۆ و لە ژێر کومیسیونری باڵا لە میزوپۆتامیا کاری بۆ بکرێت(فرامکین، ١٣٩٦: ٤٨٩)
[16]ئینگلیز سەرەڕای هەندێ هەوڵ و وەعد بۆ گەیشتن بە مافی نەتەوەیی، بەس بە گشتی لایەنگری چەسپاندنی کورد وەک بەشێک لە دەوڵەتی نوێ عیراقەوە بوو..بڕوانە(فیلد هاوس،١٣٩٨ :٧٣-٧٢)
[17]بڕوانە کوردستان،یەکەمین رۆژنامەی کوردستان،١٩٢٠-١٩٠٨ کۆکردنەوە و پێشەکی، د.کەماڵ فوئاد، ژمارەکانی ١ تا ١٣. لاپەرەکانی٧٨-٦٣
[18]بۆ نموونە رێخراوەی«تورکە لاوەکان» کە لە ساڵی( ١٨٨٩) لە ژێر نێوی «جەمعییەتی ئیتحادی عوسمانی» دامەزرا دوو کەسیان واتە، ئیسحاق جەودەت و ئیسکۆتی کورد بوون- (انتخابی.١٣٩٢: ١٢٤-١١٨)
[19]problem
[20]مەبەست عێراقی تازە پلان دارێژاوی ئینگلیزە،
[21]شۆڕشی کۆچگیری( ١٩٢١) راپەرێنی شێخ سەعید (١٩٢٣) و هەروەها راپەرێنی بەیتی شەباب لە ساڵ(١٩٢٤) و شێخ مەحموود (١٩٢٢)
[22]یان «جێ لێ دەرکەوتنی و ژیانی و تەواو تەمەدونی گەلانی کوردان»
[23]پێتەختی وڵاتی ئازرەبانجان
[24]جیا لە کتێبی غونچەی بەهارستان گیوی موکریانی برای باس لە بڵاوکردنەوە دوو کتێب بە نێوی «مێرگەی دڵان» و «گەوهەرییەکانی تاریخ کوردان» لە حەلەب لە لایان حوزنییەوە دەکات(هەتاو، ١٩٥٥ : ٨/٢٠) بەس خودی حوزنی لە کۆتایی کتێبی غونچەی بەهارستان ئاماژە بەم دوو کتێبە ناکات و تەنیا ئاماژە دەکات کتێبێکی مێژوویی بە نێوی گەوهەرییەکانی تاریخ کوردانی ئامادەی بڵاوکردنەوەیە.(حوزنی،٢٠٠٧: ٩٥)
[25] جیا لە یارمەتیدانی پیرەمێرد بۆ چەندین ژمارەی ژین، حوزنی سێ رۆژنامەی «زاری کرمانجی ١٩٣٢-١٩٢٦»،«روناکی ١٩٣٦-١٩٣٥/»و دەنگی گیتیتازەی بڵاوکردوەتەوە.
[26]خۆی بە تەنیا وتارەکانی گوڤارەکەی دەنووسی، خۆی بە تەنیا وێنەکانی داکێشان، خۆی بە تەنیا لە چاپی دەدان و ئیجا دەشێ پێچانەوە ئەم نموونەیەکی بێ هاوتایە..(Hamilton,1937 : 123))
[27]لە بواری بابەتەوە زۆربەی ناوەرۆکی غونچەی بەهارستان نووسینەوەی قسەکانی رۆژهەڵاتناسان بە بێ کەمترین روانینی رخنەگرانە و هەروەها بە کوردی کردنی بەشیک لە مێژووی کۆنارای ئێرانە
[28]شەش ساڵ پاش بڵاو بوونەوەی غونچەی بەهارستان، ئەمین زەکی بەگ، مێژووی دیکەی کوردستان-تەوەری لە ساڵی( ١٩٣١ ) بڵاو کردەوە، هەڵبەت لە هەمان ساڵیشدا و لە درێژەی پرۆژەکەی حوزنی «مێژووی ئومەرا و حوکمدارانی بەناوبانگی کوردستانی شارەزوور» وەک بەشی چوارەمی مێژووەکە بڵاو کردەوە.
[29]constructivist
[30]antiquity
ليست هناك تعليقات
إرسال تعليق