لیبرالیزم: لەپێناسەیەكی كورتدا

شاناز هیرانی

-

لیبرالیزم ئایدیۆلۆژیایەكی رۆژئاوایی دەستكردە‌و چەمكەكانی لیبرالیزمیش بە شێوەیەكی گشتی بەجیانەكراو لەشارستانیەتی رۆژاوئایی دادەنرێت. لە شرۆڤەو بیرۆكەكانی ئەم دواییەی لایەنگیرانی لیبرالیزمیشدا، تەنیا بە ئایدیۆلۆژیایەك وێنایان نەكردووە، بەڵكو ئەوەی لەپشت ئەم ئایدیۆلۆژیایەدا (Metraldeology ) بونی هەیە،  كە بریتیە لە كۆمەڵێك رێسا، كە زەمینە خۆشدەكات بۆ گفتوگۆی سیاسی‌و فیكری، دواجاریش بۆمان رووندەبێتەوە، كە لیبرالیزم ئەولەویەت دەدات بەوەی كە بە (مافی تاكگەرایی) وەسف دەكرێت، لەسەر هەمو شتانەی بە باش و بەسود دانراون بۆ مرۆڤ . واتە هەوڵێكە بۆ دەستەبەركردنی ژیانێكی ئاسودە بۆ خەڵك‌و كۆمەڵەكان بەپێی ناساندنیان بۆ تاكگەرایی بەبێ‌ ئەوەی هیچ خۆسەپاندنێك یان دانانی هەر چەمكێك بۆ بە سودیی یان باشی هەبێت. سەبارەت بەو رەخنانەشی ئاڕاستەی لیبرالیزم دەكرێنەوە، كە دەڵێن: لیبرالیزم بێ‌ لایەنە لەرٍووی ڕەوشتەوە، لایەنگیرانی جەخت دەكەنەوە كە بیرۆكە‌و بەهاكانی لەهەموو جیهاندا بونەتە مایەی سەرەنج راكێشان، بۆیە هیچ كەس لەهاتنی لیبرالیزمیدا ناترسێت، چونكە بەشێوەیەكی یەكسانانە مامەڵە لەگەڵ بەرژەوەندی ئەندامانی كۆمەڵگە دەكات. هەروەها جەخت لەوە دەكەنەوە، كە لیبرالیزم بەهیچ شێوەیەك پەیڕەوی فەلسەفەی (ئەوەی دەتەوێت بیكە) ناكات، هەرچەندە لیبرالیزم هانی كرانەوە‌و گفتوگۆ‌و ئازادی ئیرادە دەكات‌و بەئاراستەكردنی رەوشتی بەهێز ناسراوە.
هەڵوێستی ڕەوشتی لیبرالیزمیش لە دیدی ئەواندا، بەكۆمەڵێك بەها‌و بنەمایەكی جیاجیا گەڵاڵە دەبن. كە بریتین لە:
1ـ تاك
2ـ ئازادی
3ـ ئەقڵ
4ـ یەكسانی

ناوەندیەتی تاك:
چەمكی تاك لەجیهانی نوێدا، بە چەمكێكی جێگیر دادەنرێت بە پلە یەك كە گرنگیە سیاسییەكەی هەندێك جار بەڵگە نەویستە، چونكە چەمكی لیبرالیزم پەرەی سەندووە بەراورد لەگەڵ سەردەمی فیودالیدا، لەبەرئەوەی تاك دركی بەوە كردووە، كە هیچ بەرژەوەندیەكی تایبەت بەخۆی، یان ناسنامەیەكی یەك لایەنی نییە. چونكە تێڕوانینی بۆ خەڵك بەو شێوەیەكە، كە ئەوان ئەندامن لەو كۆمەڵانەی پێكهێنەری كۆمەڵگەن: وەك خێزان‌و گوند‌و كۆمەڵگەیەكی لۆكاڵی یان چینێكی كۆمەڵایەتی، كە ئینتیمایان بۆیان هەیە، لەبەرئەوە ژیان‌و ناسنامەیان بە رادەیەكی زۆر بە پێی سیفەتەكانی ئەو كۆمەڵانە دیاری دەكرێن. ئەمەش بە پرۆسەیەكی گۆڕانكاری لەنەوەیەكەوە بۆنەوەیەكی تر بەدی دەكرا. لەوكاتەی كە رژێمی فیوداڵی كز و سست بوو، تاكەكان لەچوارچێوەیەكی فراوانتر لەهەڵبژاردن‌و دەرخەستنی توانا كۆمەڵایەتیەكان خۆیان بینیەوە، بۆیە بۆیەكەمین جار هەلی بیركردنەوەی تاك لایەنی رەها بە شێوەیەكی كەسیی پەتی بۆ رەخسا. بۆ نمونە ئەو جوتیارەی كە خۆی‌و خێزانەكەی كاریان لەهەمان پارچە زەویدا دەكرد، ئێستا بۆتە پیاوێكی ئازاد‌و توانای هەڵبژاردنی كار‌و خاوەنی كاری خۆی هەیە‌و دەتوانێت ئەم زەویە بەجێبهێڵت‌و كارێك بدۆزێتەوە لەشارە گەورەكاندا.
پاش كۆتایی هاتنی سیستەمی فیوداڵیش دیدێكی تر هاتە ئاراوە. بۆیە راڤەكردنی ئەقڵانی‌و زانستی وردە وردە جێگەی تیۆریە ئاینیەكان‌و تەقلیدیەكانی گرتەوەو تێڕوانین‌و مامەڵەكردن لەگەڵ كۆمەڵگەدا لەلای تاك‌و سەربەخۆبوونیەوە دروست بوو. نەك لەرێگەی پاراستن لەیەكگرتنی كۆمەڵەكانی كۆمەڵایەتیدا.
هەربۆیە تیۆری مافە سروشتیەكان لەهەردوو سەدەی 17و18 بڵابۆوە، كە گوتاری ئاینی بە شێوەیەكی ئیجابی كاری پێدەكرد‌و بەهیچ شێوەیەك باسی دابڕانی نەدەكرد، باسی لەوە دەكرد، كە خودا مافێكی سروشتی بەخشیوە بەتاكەكان، كە جۆن لۆك بە (ئازادی‌و ژیان‌و خاوەنداریەتی) پێناسەی دەكات، بۆیە لەهەر كۆمەڵەیەكی كۆمەڵایەتی گرنگترە.
بۆیە هەڵاگرانی تیۆری مافە سروشتیەكان، پاراستنی بەرژەوەندی‌و پێداویستیەكانی تاك بە ئەركی كۆمەڵگە دادەنێنن. هەر لەبەرئەوە فەیلەسوفی ئەڵمانی ئیمانوێل كانت (1724ـ 1804) بۆچوونێكی هاوشێوەی هەبوە دەربارەی كەرامەت‌و یەكسانی بۆ تاكەكان، چونكە ئەمانە مەبەستن‌و رێگایەك نین بۆ بەدیهێنانی ئامانجەكانی كەسانی تر.
هەروەها بنەمای ئەولویەت دان بە تاك لەسەر كۆمەڵگە بەهێڵێكی سەرەكی بۆ بیری لیبرالیزمی دادەنرێت. ئەمەش وای لەهەندێك لەلیبرالیزمەكان كردووە، بۆ پێناسەكردنی كۆمەڵگە بڵێن: (پێویستە تاكەكان لەناو هەر كۆمەڵەیەكدا هەوڵی بەدیهێنانی بەرژەوەندی‌و پێداویستیەكانی خۆی بدات). بەم بیر‌وڕایەش دەوترێت مەزهەبی (ژری ـ گەردی) چونكە تاكەكان وەك (گەردی بەربڵاو) وان لەناو كۆمەڵگەدا، ئەم بیركردنەوەیەش دەمانگەیەنێتە ئەو ئەنجامەی، كە كۆمەڵگە خۆی بەنەبوو دادەنێت، بەڵكو خەیاڵ و وەهمێكە، چونكە ئەمان كۆمەڵەیەكن لەو تاكانەی ئیكتفای زاتیان هەیە.
ئەم بیرە توندرٍەوەش لەسەر ئەو بیرۆكەیە دروست دەبێت، كە تاك چڕدەبێتەوە دەربارەی (من)، چونكە ئەو لەبنچینەدا خۆپەرستە‌و بە رادەیەكی زۆر پشت بەخۆ دەبەستێت.
ماكفیرسۆن (macdherson ) لیبرالیزمی یەكەم بە (تاكگەرایی خاوەنداریەتی) وەسف دەكات، چونكە تاك بەخاوەنداری خودی خۆی‌و توانا تایبەتیەكانی بەموڵكی خۆی دەزانێت‌و خۆی بە قەرزداری كۆمەڵگە دانانێت. ئەو روئیایە پێشكەوت‌و لیبرالیزمەكان دیدێكی تریان لا دروست بوو، كە گەشبین ترە، ئەویش دەربارەی سروشتی مرۆڤە. چونكە باوەڕی بەوە هەیە. كە تاكەكان ئەركێكی كۆمەڵایەتیان لەسەرشانە بەرامبەر بە یەكتر، بەتایبەتی ئەو تاكانەی كە توانای چاودێری كردنی خۆیانیان نییە، وەك (پەككەوتە‌و لاوازەكان‌و كەم ئەندامەكان). جا چ لیبرالیزمەكان بە خۆپەرست یان خۆنەپەرست دابنێت. هەر بۆیە لیبرالیزمەكان لەسەر خواستی دروست كردنی كۆمەڵگایەك كۆكن، كە تیایدا تاك بتوانێت پێشبكەوێت‌و پەرە بەتواناكانی خۆی بدات. تا بگاتە ئەو پەری پلەی توانایی.
گرنگی تاك لەمەزهەبی تاكگەرییدا لەسەرووی هەر كۆمەڵێكی كۆمەڵایەتی یان كیانێكی كۆمەڵەیە، بۆیە لەپەیڕەوی مەزهەبی لیبرالزمیدا. تاك ناوەندی تیۆری سیاسی‌و راڤەكردنی كۆمەڵایەتیە. چونكە هەر باسێك دەربارەی كۆمەڵگە هەمیشە دەبێت لەڕوانگەی  تاكەوە بێت. لەبەرامبەریشدا تاكگەرایی رەوشتی دەڵێت: دەبێت كۆمەڵگە خزمەتی تاك بكات و ئەولویەت بۆ رەوشتی كۆمەڵە لەسەر مافەكان‌و پێداویستیەكان‌و بەرژەوەندیەكانی تاكە. ئەم هەڵوێستە كۆنە بەهەلوێستێكی جیا دادەنرێت لەوەی كە لیبرالیزمی كلاسیكی‌و راستتڕەوە نوێیەكان بانگەشەیان بۆ دەكرد لەخۆپەرستی تاك، لەسەر بەرژەوەندی كەسی‌و پشتبەستن بەخۆی چڕدەكاتەوە. لەكاتێكدا لیبرالیزمەكان ئەو چەمكەیان لا گەڵاڵەببوو، جەختیان كردەوە لەسەر گرنگی ئەركی كۆمەڵایەتی‌و بەخشین شانبەشان لەگەڵ ئەركەكانی دەوڵەتی كۆمەڵایەتی بەرامبەر بە تاكەكان.

ئازادی:
شتێكی سروشتیە كە گرنكی دان بەتاك ببێتە ئەركێك بەرامبەر بە ئازادییەكەی، لیبرالیزمەكان ئازادی تاك بە بەهایەكی سیاسی باڵا دادەنێن، چونكە بنەمایەكی یەكانگیرە لەبیری لیبرالیزمی ئازاد دا، ئازادیش لە لیبرالیزمە سەرەتاكانەوە مافێكی سروشتی پێویست بووە بۆ هەبوونی مرۆڤ. چونكە مافی هەل دەرەخسێنێ‌ بۆ تاكەكان بۆ بەدیهێنانی بەرژەوەندیەكانیان‌و پیادەكردنی مافی هەڵبژاردن وەك: یەكەی نیشتەجێبوون‌و كاركردن‌و ... هتد. لەدوایدا لیبرالیزمەكان ئازادیان بەتاكە مەرج دانا، كە تێیدا دەبێت تاكەكان پەرە بە تواناكانیان بدەن.
سەرباری ئەمە زۆرێك لەلیبرالیزمەكان ئازادی رەها رەت دەكەنەوە، چونكە ئەگەر ئازادی لەچەند شتێك دیاری نەكرا، ئەوا بێ‌ كەڵك دەبێت‌و رێگە بەخراپە دەدات بەرامبەر بەكەسانی تر، لەكتێبەكەی لەسەر ئازادی (orliberty) : جۆن ستیوارت میل دەڵێت: تاكە بەهانە بۆ پیادەكردنی هێز بە فۆرمێكی راست بەرامبەر هەر ئەندامێك لەكۆمەڵگەی نوێدا، كە رەنگە دژی ئیرادەی بێت، ئەوا رێگە گرتنە لە زەرەرپێگەیاندن بە كەسانی تر.
میل یەكێك بوو لەلایەنگیرانی مەزهەبی سەربەخۆیی بوون‌و دانانی كۆت و پێوەند لەسەر ئازادی تاك. هەروەها ئەم جیاوازیەی لەنێوان (گرنگیدان بە بەرژەوەندی كەسی‌و گرنگیدان بە كەسێكی تر)، ئەمەش سنورێك بۆ ئازادی كەسانی تر یان زەرەرپێگەیاندنیان دادەنێت. میل لەبەرگری كردنی لەئازادی دەگاتە پلەی رەت كردنەوەی هەركۆت و پێوەندێك لەسەر تاك، كە رەنگە لەسەر تاك دابنرێت بەمەبەستی رێگەگرتن لەهەر وێرانكردنێكی جەستەیی یان ئەخلاقی. بۆیە ئەم شێوازەی بیركردنەوە، ئەو یاسایە رەت دەكاتەوە كە وا لەشوفێری گالیسكە بكات ملكەچی بەستنی پشتێنی خۆپاراستن یان شوفێری مانتۆرسكیل بۆ بەكارهێنانی كڵاوەكەی بكات. بەمەش بەو چاودێریە بەراوردی دەكات، كە رێگە لەتاكەكان دەگرێت بۆ خوێندنەوە یان گوێگرتن لەبیر‌ورایەك. بەڵكو خاوەن بیرۆكە ئازادە توندڕەوەكان بەرگری لەمافی تاك دەكەن بە ئەنجامدانی هەركارێك كە بیەوێت هەتا گەر خواردنی مادە بێ‌ هۆشكەرەكانیش بێت!
لەكاتێكدا كە دەبینین لیبرالیزمەكان لەسەر بەهای ئازادی كۆكن، كەچی بەرێگە نیشاندانی ئەو ئازادیە بۆ وشیار كردنەوەی تاك جیاوازییان هەیە. بۆیە لیسیا بیرلین (Isaiah Berlin) لەكتێبەكەی بەناوی (دوو چەمك بۆ ئازادی) جیاوازی كردووە لەنێوان تیۆری سەلبی‌و تیۆری ئیجابی بۆ ئازادی، چونكە لیبرالیزمە كلاسیكەكان باوەڕیان وابووە كە ئازادی توانای ئەو كەسە دەردەخات لەمامەڵەكردن بەو شێوەیەی كە هەڵی دەبژێرێت. ئەم چەمكە بۆ ئازادی چەمكێكی سەلبی بوو، لەبەرئەوەی لەسەر پەنام بوونی پێوەندە دەركیەكان لەسەر تاك دروست بووە. لەبەرامبەریشدا لیبرالیزمە تازەكان هەوڵی چەمكێكی ئیجابیان دەدا بۆ ئازادی، هەروەها بەپێی پێناسە بیرلین: ئەو توانایەیە كە تێیدا تاك دەتوانێت سەرداری خۆی بێت‌و سەربەخۆی خودی هەبێت. ئەگەر تاكیش بیەوێت سەرداریەتی خودی خۆی بكات، دەبێت تاك توانای گەشەپێدانی بەهرە‌و لێهاتویی خۆی بێت‌و تێگەیشتن‌و پێگەیاندنی خۆی فراوان بكات‌و بتوانێت بگاتە دەستكەوتێك.
لەهزر‌و بیری جۆن ستیوارت دا، ئازادی تەنیا خواستێك نییە بۆ ئازادبوون لەپێوەندە دەرەكیەكان، چونكە ئەمە توانای تاكەكانە بۆ پێشكەوتن‌و لەكۆتایشدا بەدێهێنانی خودە بەو شێوەی كە لەگەڵ ئارەزووەكانی بگونجێت. ئەم چەمكانەش جیاوازن، بەڵكو دژبەیەكن، بۆ ئازادی مشتومرێكی ئەكادیمی لەناو مەزهەبی لیبرالیزمیدا لێكەوتەوە، بۆیە لیبرالیزمەكان چەند بیر‌وڕایەكی جیاوازیان تەبنی كرد‌و لەدواییشدا دەربارەی پەیوەندیە داواكراوەكەی نێوان تاك‌و دەوڵەتدا. 

ئەقڵ:
ئازادی لەبیری لیبرالیزمیدا بە ئەقڵ دەبەسترێتەوە، چونكە مەزهەبی لیبرالیزمی بە بەشێك لەپرۆژەی رۆشنگەری دادەنرێت، لەبەرئەوە بیرۆكەی ناوەندی‌و سەرەكی لەتێڕوانینی رۆشنگەریدا، ئازادكردنی مرۆڤایەتیە لەپێوەندەكانی (خورافیات‌و نەزانین)‌و بەردانی جڵەوە بۆ سەردەمی ئەقڵ. لەگرنگترین بیرمەندەكانی سەردەمی رۆشنگەریش (جان جاك رۆسۆ لەفەرەنسا‌و ئیمانوێل كانت لەئەڵەمانیا‌و ئادەم سەمیس‌و جێرمی بانسام لەئینگلتەرا. هەربۆیە ئەقڵانیەتی سەردەمی رۆشنگەری كاریگەری لەمەزهەبی لیبرالزیمیدا لەزۆرێك لەبابەتەكان كرد. چونكە لەپایەی یەكەمدا پشتیوانی كرد لەناوەندیەتی تاك‌و ئازادیەكەی، بۆیە بەقەد ئەقڵانیەتی مرۆڤ، وەك زیندەورێكی تێگەیشتوو توانای لەسەر دیاریكردنی بەرژەوەندی‌و هەوڵدان بۆ سودمەندی كەسی هەیە، لیبرالیزمەكان باوەڕیان بە بێ‌ سوچی مرۆڤ نییە، بەڵام لەهەمانكاتدا پشتگیرییەكی بەهێزی لەتاك كردووە بۆ رووبەربوونەوەی (پەتریاكی)دا، ئەمە بەتاكە رێگر دانانێت لەبەردەم تاكەكان بۆ هەڵبژاردنی كەسی ئازاد، بەڵكو یارمەتیشیان نادات بۆ فێربوون لەهەڵەكانیان.
هەروەها هەل دەرەخسێنێ‌ بۆ دەسەڵاتی پەتریاكی لە خراپ بەكارهێنانی پێگەیان بۆ بەدی هێنانی مەرامەكانییان. لەهەمانكاتدا لیبرالیزمەكان لەئەقڵانیەتی رۆشنگەریدا باوەرێكی بەهێزیان بە بیرۆكەی پێشكەوتن بۆ ماوەتەوە، كە لایان مانای فراوانكردنی زانیارییە، چونكە خەڵك بەرێگەی شۆڕشی زانستی نەك تەنیا تێگەیشتن‌و راڤەكردنییان بۆ جیهان فراوان دەبێت، بەڵكو دروستبونیشی بەشێوەیەكی باشترە. بەكورتی دەسەڵاتی ئەقل توانا دەداتە مرۆڤ بۆ بەرگەگرتنی بەرپرسیاریەتی بوونی مرۆڤ بەرامبەر خود‌و ژیان‌و بڕیاری چارەنووسی خۆی. بەمەش ئەقڵانیەتی تاك ئازاد دەبێت لەچنگی (رابوردوو)‌و قورسایی داب‌ونەریتەكان، هەر نەوەیەكیش بە پێش نەوەی پێشوتری دەكەوێت‌و بەمەش میراتی زانین بەرەو ئاستێكی بەرز دەڕوات كەلیبرالیزمەكان جەختی لەسەر دەكەنەوە بۆ فێربوون، بەمەش خەڵك توانای باشتركردنی كاروباری هەیە لەمیانەی پێگەیشتن بە زانین‌و دووركەوتنەوە لەخورافیات‌و خۆپەرستی، چونكە فێربوون خۆی لەخۆیدا چاكەیەكە، جا ئەگەر فێربوون لەسەر چوارچێوەیەكی فراوانبوو، ئەوا دەستكەوتێكی مێژوویی‌و كۆمەڵایەتی بەدەست دێنێت.
ئەقڵانیەت رۆڵێكی گرنكی لەووردبوونەوە لە گرنگی گفتوگۆ‌و وتووێژكردن‌و مشتوكڕكردن گێراوە. لەكاتێكدا لیبرالیزمەكان بەگشتی تێروانینێكی گەش بینانەیان دەربارەی سروشتی مرۆڤ هەڵگرتووەو مرۆڤیش بە زیندەوەرێكی ئاقڵ دەبینین، بەڵام تا ئەو رادەیەی كە مرۆڤ بە نمونە‌و بێ‌ كەموكوڕی وەسف بكات نەرۆیشتوون، چونكە ئەوان هەستیان بە كاریگەری بەرژەوەندی كەسی‌و خەسڵەتە خۆپەرستیەكانی كردووە، ئەنجامی یەكلای كەرەوەش، ئەو ململانێ‌و كێشمەكێشانەیە كە سەرهەڵدەدەن، بۆیە تاكەكان لەپێناو كەرەستە و سارچاوە دەگمەنەكان دەجەنگن‌و كارەكانیش لەپێناو زیاتركردنی دەستكەوتەكان دەكەن. نەتەوەكانیش خەبات دەكەن لەپێناو ئارامی‌و گەیشتن بە میتۆدێكی ستراتیژی، بەڵام لیبرالیزمەكان چارەسەركردنی ئەو كێشانەیان بەرێگەی گفتوگۆ‌و دانوستاندن پێ‌ باشترە، یەكێكی تر لە خەسڵەتە بنچینەیی ئەقڵ ئەوەیە كە بونیاتێكی باش بۆ هەڵسەنگاندنی ئەو داواكاریانەیان هەیە ئەگەر لۆژیكی بوون.
دەتوانین بلێین كە ئەقڵانیەت باوەرێكە بریتیە لە: جیهان پێكهاتەیەكی لۆژیكیە‌و دەتوانین بەرێگەی پیادەكردنی ئەقڵیەت بۆ تاك‌و لێكۆلێنەوەیەكی رەخنەگرانە بكەین. لەڕوانگەی زانیارییدا، ئەقڵانیەت هەڵقوڵینی زانیارییە‌و لەئەقڵەوە بەئاڕاستەی جیهان نەك بە پێچەوانەوەیە، ئەزمونیش تەنیا كەرستەیەكە، لەدیارترین ئەو كەسانەی كەلەسەر ئەقڵا‌و زانیاری نووسیویەتی (كانت)ە.
لەڕووی بنەمای گشتیشەوە ئەقڵانیەت جەخت لەسەر توانای تاك دەكاتەوە لەسەر تێگەیشتن‌و راڤەكردنی دیاردەكان‌و لەسەر چارەسەركردنی كێشەكان. بەڵام ئەقڵانیەت حاڵی كردنی ئامانجەكانی رەفتاری مرۆڤ ناكات، بەڵكو پێشنیاری شێوازەكانی گەیشتن بەو ئامانجانە بەبێ‌ ئەوەی پشت ببەستێ‌ بەداب‌ونەریت یان شوێن كەوتنی ئارەزووەكان.

یەكسانی ــ دادپەروەری
دادپەروەری ئاماژەیەكە بە جۆرێكی تایبەت لەحوكمی ڕەوشت بۆ چاكە‌و خراپە، بۆیە دادپەروەری بریتیە لە پێدانی ماف بەهەر تاكێك، دادپەروەری كۆمەڵایەتیش مانای دابەشكردنی دەستكەوتە دارایەكانە لەكۆمەڵگە وەك: كرێی دەستكەوتەكان‌و دەستەبەركردنێكی دادپەروەرانە بۆ پێداویستیە سەرەكیەكان لەهەریەك لەیەكەی نیشتەجێبون‌و چاودێری پزیشكی‌و.. هتد.
تیۆری لیبرالیزمی بۆ دادپەروەری لەسەر پابەندبوونێكی پڕندی یەكسانانەیە فۆرمێكی نوێـتر دروست بووە، جا ئەگەر مامەڵەكردن لەگەڵ خەڵك بەپلەی یەكەم بە گوزارشت كردن لەتاك بێت ، ئەوا مافیان هەیە لەهەمان ماف‌و لە هەمان رێزگرتن لێیان. هەروەها لیبرالیزمەكان باوەڕیان بە جیهانگەری هەیە (Universalism)، واتە هەموو خەڵك لەچەند شتێكدا هاوبەشن، چونكە ئەوان لەبەهای ئەخلاقیدا یەكسانن. هەموو تاكەكانیش سوود لەمافە یەكسانەكانیان وەردەگرن بە پێی مرۆڤایەتی بوونیان، چونكە مافی سروشتی‌و مرۆڤایەتیان هەیە. بۆیە دەبێت مافەكان تەنیا چینێك یان رەگەزێكی دیاری كراو نەگرێـتەوە، بەمەش لیبرالیزمەكان هەر جیاكردنەوەیەك لەكۆمەڵەیەك بۆ كۆمەڵەیەكی تر لەسەر بنچینەی رەگەز یان رەنگ یان مەزهەب یان هەر پایەكی كۆمەڵایەتی بەتوندی رەت دەكەنەوەو دەبێت هەموو كەس یەكسان بێت لەبەردەم یاسا‌و سوود لەمافە سیاسیەكان‌و مەدەنیەكان وەكو یەك وەربگرێت.
لیبرالیزمەكان بانگەشە بۆ یەكسانی هەل رەخساندیش دەكەن، واتە هەر تاكێك هەڵێكی هەیە بۆ بەرەو پێشچوونی كۆمەڵایەتی‌و باشتركردنی بارودۆخەكەی بەهەوڵ‌و ماندوبونی خۆی، كەچی ئەمە مانایی ئەوە نییە، كە یەكسان بونێكی رەها هەبێت لە دەستتێوەردانی دەوڵەت وەك ئەوەی لەسۆسیالیزمدا هەیە، چونكە خەڵك بەیەكسانی لەدایك نابن. بەڵكو بەزیرەكی‌و بەهرەمەندی جیادەكرێنەوەو هەندێكیان توانای زیاتریان لەهەندێكی تر هەیە، بەڵام دەبێت گوزەرانی ژیان‌و بارودۆخە كۆمەڵایەتیە بنچینەیەكانی دونیایان وەك یەك بێت، لەبەرئەوە پێویستە پاداشتی  ئەو كەسانە بكرێت كە خۆی ماندووتر دەكات، چونكە هاندان یارمەتی تاكەكان دەدات لەسەر بەردەمابوون‌و بەدیهێنانی خود‌و گەشەپێدانی بەهرەكان، هەربۆیە یەكسانی لەتێڕوانینی لیبرالیزمەكاندا ئەوەیە، كە هەر تاكێك مافی رەخساندنی هەلی هەیە بۆ گەشەپێدانی تواناكانی‌و بەهرە هاوتاكانی.
لیبرالیزمەكان باس لەحوكمی ئەوانەی شایستەن دەكەن (mehitocracy) (واتە: خاوەن توانا‌و بەهرە): چونكە كۆمەڵگا نوخبەیەك حوكمی دەكات. بەڵام زۆربەی جار لەدەرەوەی ئیرادەی مرۆڤەوەیە وەك: بەخت یان هەل،  ئەمەش بە كۆمەڵگایەكی دادپەروەر دادەنرێت، لەبەرئەوەی مامەڵەكردن تێیدا لەگەڵ خەڵك بەگوێرەی رەگەز یان رەنگی پێست یان ئاین نییە، بەڵكو بەپێی توانا‌و ئامادەیانە بۆ كاركردن. پێگە‌و میراتی بەجێماو لەگەڵ بنەمای بیرۆكەی حوكمی شایستەكان ناگونجێت. بەڵام زۆربەی زۆری لیبرالیزمەكان بیرۆكەی میرات رەت ناكەنەوە. چونكە لەلایەكی ترەوە رێگەگرتن لەمیرات وەرگرتن مانای دەستتێوەردانە لەمافی تاكی خاوەن پارە‌و مامەڵەكردنی بەویست‌و بەپێی هەڵبژاردنی كەسێتی خۆی. ئەمەش ناوزڕاندنە بۆ بنەماكانی ئازادیە.
بیرمەندە لیبرالیزمەكان لەسەر چۆنیەتی جێبەجێكردنی دادپەروەری كۆمەڵایەتی هاوڕانین، بۆیە جۆن رۆلز لەكتێبەكەی بەناوی (تیۆری لەدادپەروەیدا) دەڵێت: خەڵك پێویستی بە پاداشت كردنە لەو كارانەی ئەنجامیان داوە. بۆیە هەندێك شێوازی ئابووری روون پێویستە بۆ ئەوەی هاندەرێك بێت بۆ تاكەكان). بەڵام ئەو، وادەبینێ‌ كە ئەمە تەنیا بۆ بەرژەوەندی چینی هەژار جیاكەرەوەكانە لەكۆمەڵگەدا دەبێت جێبەجێ بكرێ‌. بە بڕوای ئەو، دادپەروەری كۆمەڵایەتی وەك هاو واتایەك وایە بۆ چەمكی (دادپەروەری)   ‌و بەئاڕاستەی یەكسانی بوون، بۆیە سامان لەكۆمەڵگەی یەكساندا پێویستە دووبارە دابەش بكرێتەوە لەرێگەی سیستەمێك بۆ كاروباری كۆمەڵایەتی، ئەمەش بۆ بەرژەوەندی كەسانی كەم دەرامەتە، لەسەر ئەو بەرپەرچ دانەوەش رۆبێرت نوزیك دێت لەكتێبەكەی بەناوی (نادەسەڵاتخواز‌و دەوڵەت‌و یوتوبیا) تا ببێتە دەنگێك لەسەر بیرۆكەی ئازادی كە جۆن لۆك تەبەنای كردووە لەسەدەی حەڤدەهەمدا. نوزیك دەڵێت: هەر دابەشبونێكی سامان هەتا ئەگەر نایەكسانیش بوو، ئەوا بە كۆمەڵایەتیەكی دادپەروەرانە دادەنرێت، چونكە رێسا دیاریكراوەكان جێبەجێ دەكرێن بۆ پاراستنی دادپەروەری) كە مەرجی پێگەیشتنی بە رێگەیەكی دادپەروەرانە لەپایەی یەكەمدا بەبێ‌ دزیكردن یان پێشێل كردنی مافی كەسانی ترەوە بێت‌و خاوەنداریەتی بەشێوەیەكی یەكسان لەكەسێكی ئاقڵەوە بگوازرێتەوە بۆ كەسێكی تری ئاقڵ.
بەپێی ئەم بنەمایە نوزیك جەخت لەسەر گرنگی پێشێل نەكردنی مافی خاوەنداریەتی دەكاتەوە بەناوی دادپەروەری كۆمەڵایەتی‌و رەت كردنەوەی هەر بیرۆكەیەكی دووبارەبوونەوەی دابەش كردنی سامان بەشێوەیەكی توند رەت دەكاتەوە. ئەو بیر‌وڕا روونانە دەربارەی دادپەروەری كۆمەڵایەتی دژبەیەكە لەناو بیری لیبرالیزمی ئاشكرا دەكات. دەربارەی باشتركردنی بارودۆخەكە بە هێنانەدی كۆمەڵگایەكی دادپەروەرانە، لیبرالیزمە كلاسیكیەكان لەو باوەڕەدان، كە گۆڕینەوەی سیستەمی فیوداڵی بەبازاڕی سەرمایەداری‌و كۆمەڵگەی سەرمایەداری یارمەتی دۆزینەوەی كەشێكی كۆمەڵایەتی دەدات، كە رەنگە تاك تێیدا گەشە بكات‌و پەرە بە تواناكانی بدات. چونكە هەموو خەڵك لەبەردەم یاسا وەك یەك وایە‌و وەك یەك سود لەهەلەكان وەردەگرن بۆ بەرزبونەوەیان تا ئاستی كۆمەڵگە، هەر بۆیە لیبرالیزمە تازەكان وادەبینین كە سەرمایەدارە ناپێوەندەكان بوونەتە هۆی بەدیاركەوتنی فۆرمی تازە لەدیارنەمانی دادپەروەری كۆمەڵایەتیدا، ئەمەش بەجیاوازی كردنی هەندێك كەس لەسەر ئەستۆی كەسێكی تر! بۆیە پێیان باشە حكومەت دەستتێوەردان بكات لەژیانی كۆمەڵایەتی‌و ئابووری لەپێناو گرەنتی‌و پاراستنی هەلی یەكسان بۆ هەمووان. لەدوایشدا هێنانەدی كۆمەڵگەیەكی دادپەروەرانە.