نرخی دۆلار.. بڕیاری نیشتمانی و مەرجی نێودەوڵەتی

گوڵاڵه‌ سدیق

پاشئەوەی نرخی نەوت لە ساڵی ٢٠٢٠ دابەزی، بەمەش کاریگەری راستەوخۆی کردەسەر ئەو دەوڵەتانەی بۆ دابینکردنی بودجە پشتیان بە فرۆشتنی نەوت بەستووە، بێگومان دەوڵەتی عێراقیش یەکێکە لە خراپترین ئەو دەوڵەتانەی کە هیچ کاڵاو شمەکێمی ناوخۆیی نیە، هەتا لەو رێیەوە بتوانێت سودی لێ وەربگرێت بۆ دابینکردنی بودجە، ئەوەی کە تەنها پشتی پێ دەبەستێت، نەوتە. ئەم دابەزینی نرخی نەوتە بەجۆرێک کاریگەری هەبوو بۆ سەر عێراق بووەهۆی کەمبونەوەی یەدەکی نەختینییەکەی کە بۆ ئاستێکی زۆر مەترسیدار روو لە کەمبونەوە بوو. ئەمە جگە لەوەی عێراق کەتوەتە نێوان دوو بەرداشی ترسناکەوە، ئەویش قەرزە کەڵەکەبوەکانی بە قەرزی دەرەکی و ناوخۆییەوە لەگەڵ ئەو ژمارە زۆرەی لە موچەخۆر لە دوای ساڵی ٢٠٠٣ خزێنراونەتەوە ناو لیستی موچەوە بە شەرعی و غەیرە شەرعی، کە بەپێی ئامارەکان ژمارەی موچەخۆری عێراقی (بە موچەخۆرو خانەنشین و چاودێری کۆمەڵایەتی)، نزیکەی ٨ ملێون موچەخۆری هەیە. لەلایەکی ترەوە لەدوای ساڵی ٢٠٠٣ بەرپرسە عێراقییەکان بە کوردو سونەو شیعەوە هەستان بە کردنەوەی ژمارەیەکی زۆر لە بانکی ئەهلی، کە هیچ خزمەتگوزارییەکی بانکیی پێشکەش بە هاوڵاتیان نەکرد، تەنها ئیشیان ئەوەیە رۆژانە دەچنە مەزادی بانکی ناوەندییەوەو لەڕێیەوە رۆژانە قارانجێکی زۆر لە کڕین و فرۆشتنی دۆلار دەکەن جگە لەوەی بەناوی بازرگانیکردن و هێنانی کاڵاوە رۆژانە چەندین گوژمەی گەورە لە دۆلار دەبەنە دەرەوەی وڵات، بێ ئەوەی بەئەندازەی ئەو پارە رۆشتووە کاڵا هاوردە بکەن، لەرێگەی فاتورەی تەزویرکراوەوە کارەکانیان بەڕێ دەکەن بێ ئەوەی هیچ لایەنێکی چاودێریکردن توانای لێپێچینەوەی هەبێت لەم بانکانە (چونکە هەموو هێزە سیاسییەکانی سەر گۆڕەپانی عێراق لەم سپیکرنەوەی پارە بەشدارن، هەر لەبەرئەوەیە بەرژەوەندی یەکتر دەپارێزن)، ئەوەی ئاشکراکراوە لە ساڵی ٢٠٠٣ هەتا ئێستا نزیکەی ١١٢ ملیار دولار براوەتە دەرەوە، کە بەم بڕە پارەیە دەتوانرا عێراق لەم گێژاوی و بێکاری و بێ خزمەتگوزاری و بێ کشتوکاڵ و بێ پیشەسازی رزگار بکرایەو عێراقێکی پێشکەوتوو بونیاد بنرایە.

هەموو هێزە سیاسییەکان بێ جیاوازی لە ساڵی ٢٠٢٠ دەنگیاندا بە بەرزبونەوەی نرخی دولار بەرامبەر دیناری عێراقی، بەڵام لە ئێستادا هەندێک هێزو ئەشخاس موزایەدەو بانگەشەی ئەوە دەکەن بۆ ئەوەی بەهای دینار بچێتەوە ئاستی جارانی. کاتێک ساڵی ٢٠٠٧ بەهای دیناری عێراقی بەبێ هیچ پاڵپشتی و گەشەسەندنێکی ئابوری و هیچ دیراسەکردنێک نرخی ١٠٠ دولار لە ١٥٠ هەزار دینارەوە دابەزێنرا بۆ ١٢٠ هەزار دینار لێرەوە کێشەکە سەریهەڵدا، چونکە هەر گۆڕانکارییەک لە بەهای دراوی نیشتمانی بێ پشتبەستن بە گەشەسەندی ئابوری نیشتمانی هیچ ئامانجێک ناپێکێت.

لە ئێستادا موقتەدا سەدرو کوتلەکەی داوای ئەوە دەکەن نرخی دولار دابەزێنرێت، پێویستە خەڵک بزانێت موقتەدا سەدرو کوتلەکەی هەمیشە خەریکی جوڵاندنی هەستی خەڵکن، موقتەدا ئەو سیاسییە نیە کە پشت بە لێدوان و قسەکانی ببەسترێت، ئەگەر یەک دوو ساڵێک بگەڕێینە دواوە لەکاتی خۆپشاندانەکانی ٢٠١٩ موقتەدا زۆر بەگەرمی هاتە ناو خۆپشاندانەکان، بەڵام هەرئەوەندەی وڵاتی ئێران چاوسورکردنەوەکەی لێکرد بە جددی، موقتەدا وتی دەچمە قوم و ئعتیکاف دەکەم! وە لەڕووی گەندەڵیشەوە، موقتەداش وەک هەریەکە لە سیاسییە گەندەڵەکانی تر پشکی شێری بەرکەوتووەو بەرژەوەندییە دارایی و سیاسییەکانی هەمیشە پارێزراوە، بەڵام هەتا ئێستا توانیویەنی بە وتارو لێدوانی پۆپۆلستی زۆرترین کورسییەکانی کۆتا هەڵبژاردن بۆ کوتلەکەی بپچڕێت. ئەگەر تەنها یەک نمونە لە گەندەڵی و بەرژەوەندییەکانی کوتلەکەی موقتەدا بهێنینەوە، کاتێک پڕۆژەی بەندەری فاو بۆ عێراق دەرچوو کۆمپانیا چینییەکان ئامادەییان تێدابوو لە ماوەیەکی کەمترو بە تێچویەکی کەمترو کواڵتییەکی باشتر پڕۆژەکە ئەنجام بدەن، بەڵام چونکە پارێزگاری بەسرەو قاعیدەی جەماوەری بەسرە هی سەدرییەکانە، پڕۆژەکە درا بە کۆمپانیایەکی کۆری کە بەماوەیەکی درێژترو تێچویەکی زیاترو کواڵتییەکی کەمتر پڕۆژەکە چووە بواری جێبەجێکردنەوە، بە پێدانی بڕی ١٠٠ ملێون دولار بە سەدرییەکان!

هەر کوتلەیەک لە ئێستادا بانگەشەی ئەوەی کرد ئەوان لەگەڵ خەڵکن و داواکاری ئەوان داواکاری نیشتمانییە، ئەم قسانە هیچی لە باکگراوندێکی ئابورییەوە نەهاتووە تەنها مەبەستیان موزایەدەکردن و شێواندنی بازاڕە، چونکە هەمیشە دز بازاڕی شێواوی دەوێت، بەم لێدوانانە خەڵکی کەمدەرامەت ئەو دۆلارە کەمەی لەماڵەوە هەیەتی دەگۆڕێتەوە بە نرخێکی کەمتر لەجاران (بەو ئومێدەی لەداهاتوو بە هەرزانتر بیکڕێتەوە)، هەر شەبیحەکانی ئەم سیاسیانە بە موقتەداشەوە لەبازاڕ چەتەئاسا خۆیان مەڵاسداوە بۆ کڕینەوەی ئەو دولارانە بەهەرزان.

ئەوەی پەیوەستە بە بڕیارە نێودەوڵەتییەکانەوە بۆ نرخی دۆلار بەرامبەر دیناری عێراقی، لەسەرەتادا، هەریەکە بانکی نێودەوڵەتی و سندوقی نەقدی نێودەڵەتی ئامۆژگارییان بۆ عێراق ئەوەبوو کە نرخی دولار زیاتر بێت لە ١٤٥٠ دینار بۆ هەر دولارێک، چونکە ئابوری عێراق بەتەواوەتی داتەپیوەو عێراق پابەندە بە دانەوەی قەرزێکی زۆری کەڵەکەبوو، لە خۆشبەختی تاکی عێراقی نرخی نەوت بەرزبوەتەوە، ئەگەر نرخی نەوت بەو ئاراستە نەڕۆشتایە ئەوا دەوڵەتی عێراق ناچار دەبوو نرخی دولار زیاتر بەرزتر بکاتەوە.

زۆر بەراشکانەوە پێویستە دان بەو راستیەدا بنێن، دروسترین بڕیار دەوڵەتی عێراق دابێتی بەرزکردنەوەی نرخی دۆلار بووە، راستە هەمومان زەرەرمەندین بەهۆی ئەم بڕیارەوە، بەڵام سەرئەنجام عێراق وەک دەوڵەت لەڕووە دارییەکەوە قازانج دەکات، گەر عێراق خاوەنی سیاسی پاک و کەسانی ئیداری پاک بێت، ئەوا دەتوانرێت لە ماوەیەکی زۆر کورتدا سود لەم بەرزبونەوەی نرخی دۆلارە وەربگرێت بۆ گەشەسەندنی ئابوری. موقتەداو هەموو ئەم کوتلانە داوای دابەزینی نرخی دولار دەکەن (کە لەئێستادا ئەمە مەحاڵە) دەتوانن لەبری ئەوە داوای داڕشتنەوەی هەڕەمی هاوکاری حکومەت بکەن بۆ کاڵاو شمەک و خزمەتگوزارییەکان، بەتایبەت بۆ توێژی هەژارو کەمدەرامەت، لەگەڵ داواکاری کەمکردنەوەی باج لەسەر خۆراک و کەرەستە پزیشکییەکان و دەرمان و ئەو مادە خامانەی لە پێشەسازی ناخۆی و بەرهەمی ناوخۆی بەکاردەهێنرێت، لەگەڵ داخستن و لێپێچینەوەی ئەو بانکانەی کە بوون بەهۆی نەزیفی دولار لە عێراقدا.

جگە لەم داواکارییانە هەر داواکارییەکی تر بۆ دابەزینی نرخی دولار هیچ رەهەندێکی نیشتمانی نییە، چونکە عێراق جگە خراپی دۆخی دارایی و ئابوری پابەندیشە بە بڕیارە نێودەوڵەتییەکان.