شیراز ڕەئوف
-
تادێت رەوشی سیاسی عێراق پێشهاتی نوێ بەخۆیەوە دەبینێت و لە ئێستاشدا پرسێك كە باڵی بەسەر شەقام و ناوەندە سیاسییەكان و تەنانەت بەشێك لە پایتەختەكانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا كێشاوە، گریمانە و پرۆژەی دروستكردنی هەرێمێكی سونەیە لە عێراقدا كە لە یەك كاتدا هەم پشتیوانی و هەم دژایەتی دەرەكی هەیە بۆ پرۆژەكە و هەمیش لە ناوخۆدا چ وەك ململانێیەكی مەزهەبی و چ وەك ململانێیەكی سیاسی یار و نەیاری زۆری بۆ پەیدا بووە.
پرۆژەكە چۆنە؟
هەموو نیشاندەرەكان بەتایبەتی لەسەر ئاستی ئابووری و سیاسی و دیمۆگرافی و كۆمەلایەتی، ئاماژەن بۆ ئەوەی كە زۆرینەی ڕەهای عەرەبی سوننە، بەتایبەتی ئەو كەسانەی كە ئاوارەبوون ، متمانەیان بەدەسەڵاتی ناوەند و ئەگەری پێكەوەژیان لەژێر سایەی دەسەڵاتی ئەمنی و سیاسی ئێستادا نییە و بە پەرۆشن بۆ دروستكردنی كیانێكی تایبەت كە لەرووی ئەمنی و ئابوری و ژیانی رۆژانەوە زیاتر هەست بە ئارامی بكرێت و بۆ ئەوەش بژاردەی بەهێزیان دروستكردنی هەرێمێكی تایبەت بە خۆیانە.
پرۆسەی بە هەرێمكردن پێویستی بە چوارچێوەیەكی سیاسی ئاڵۆز هەیە، ئاڵۆز بە ئەندازەیەك كە ئەمریكا و زلهێزە نێودەوڵەتییەكان رازی بكرێن بۆ گۆڕینی نەخشەی سیاسی و ئیداری عێراق، لە ناوخۆی ماڵی سونەشدا پێویستی بە رەوت یان ستراتیژێكی نوێیە كە ئەو پێكهاتەیە بەسەر جیاوازی و كێشە ناوخۆییەكانیاندا زاڵ بكات و بیانكاتە یەك باسكی سیاسی.
هاوكات پرۆژەی بە هەرێمكردن پێویستی بەهەنگاوی دەستووری هەیە، بۆ ئەوەش پێویستە لە داوای ئەنجومەنی پارێزگاكانەوە دەستپێبكات تا دەگات بە راپرسی دانیشتوانی ئەو پارێزگایانەی كە دەیانەوێت لە چوارچێوەی هەرێمێكدا یەكبگرن، ئەمەش پرسێكی ئاڵۆز و هەستیارە و میكانزیمە سیاسییەكان بڕیاری لێدەدەن نەك میكانیزمە یاساییەكان بە تەنها.
پێداویستی بەهەرێمبوون
ئەگەرچی تا هەنوكە پرۆژەی هەرێمی سونی تەنها لە ژووری داخراو و سەر مێز و گفتوگۆی سیاسییەكاندایە و نەكراوەتە پرۆژەیەكی واقعی و پێشكەش نەكراوە، بەڵام خودی پرۆسەكە دەشێ هەندێ پێداویستی هەبێت بەتایبەت لە عێراقێكدا كە هەموو بڕیارێكی گەورە پێویستی بە لێكدانەوەی بەژەوەندی و ئەجێندای وڵاتانی هەرێمی و نێودەوڵەتی هەیە.
1) ڕەزامەندی ئێران
بەوپێیەی كۆماری ئیسلامی ئێران كاریگەری سەرەكی سیاسی و سەربازی لە عێراقدا هەیە، هیچ شتێكی ستراتیژی بەبێ ڕەزامەندی تاران روونادات، هەروەها خاوەن ڕایەكی ستراتیژیی و هەیمەنەیە بەسەر تەواوی عێراقدا بە هەرێمی كوردستانیشەوە، بۆ ئەوەش ئاسان نییە كە كۆماری ئیسلامی رازیبكرێت بەبێ مەرج و فشار رێگە بە دروستبوونی لەمپەڕێكی گەورە بدات لەبەردەم ئەو هێڵەی كە ناونراوە هیلالی شیعی لە ناوچەكەدا.
2) شوێنی جوگرافی
ناوچە و پارێزگا سوننە نشینەكان بەتایبەت نەینەوا، ئەنبار و سەڵاحەددین، بە یەكترەوە گرێدراون بەڵام دووریی زۆر ناوچە ئاوەدانەكان جیادەكاتەوە.
لەلایەكی دیكەوە سوننەكان باس لەوە دەكەن كە 6 پارێزگا دەكەوێتە سنوری هەرێمەكەیانەوە، بەڵام جگە لە "نەینەوا و ئەنبار و سەلاحەدین" پارێزگاكانی "بەغداد و كەركوك و دیالە" كێشەیان تێدایە بەتایبەت كورد و شیعە و توركمان كە جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە بەشێك لەو پارێزگایانە هی ئەوانە.
هەرێمی سوننی ئەگەر دروستبكرێت لە 3 پارێزگاوە دراوسێی هەرێمی كوردستان دەبێت كە پارێزگاكانی (دیالە و نەینەوا و كەركوك)ن، لەم پارێزگایانەش هەندێك ناوچە مایەی ناكۆكین لەنێوان ئێستای هەرێم و عێراقدا كە ئەوكات دەبنە ناوچەی كێشەلەسەر یان جێناكۆك لەنێوان هەرێمی كوردستان و هەرێمی سونەدا و بەر لە دروستكردنی هەرێمەكە پێویستە هێڵە ستراتیژییەكانی رێككەوتنێك ئامادەبكرێت.
3) زۆرینەی سیاسی
ئێستا بڕیاری زۆرینەی سیاسی لە عێراقدا لە دەستی شیعەدایە، هەروەك زۆرینەی پەرلەمانی و بەشی سەرەكی حكومەتی عێراق هەر لای پێكهاتەی شیعەیە و دروستكردنی هەرێمێكی سوننەش لەلای شیعەكان بە ئاسانی هەزم ناكرێت، هەربۆیە لەمپەڕی گەورەی یاسایی و سیاسی و كارگێڕی چاوەڕوانی پرۆژەیەكی لەمجۆرە دەكات لەلایەنی شیعەوە بۆ ركابەرە مەزهەبییەكەیان كە سوننەیە.
4) پەرتەوازەیی ناوماڵی سوننە
جیاواز لەو فشار و ئەگەرانەی كە لە دەرەوە و لای پێكهاتەكانی دیكەوە چاوەڕوانیان دەكات، لەناو خۆدی ماڵی سوننەشدا ناكۆكی و لێكترازاوی زۆری سیاسی بەدیدەكرێت و بەسەر چەند كوتلە و گروپێكدا دابەشبوون كە رەنگە ئاسان نەبێت هەموویان لەژێر چەترێكدا كۆببنەوە و ببنە یەك بڕیار و یەك باسكی سیاسی لەپێناو پرۆژەی بەهەرێمكردنی ناوچەكانیاندا.
بۆ نمونە تەنها لەگەڵ باسكردن لە پرۆژەكە، نازم شەمەری پەڕلەمانتاری بەرەی عەرەبی كەركوك لە ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق رایگەیاندووە، ئەوان دژی پرۆژەی درووستكردنی هەرێمی سوننەن لە عێراقدا، لەبەرئەوەی لەراستیدا ئامانجی پرۆژەكە بۆ دابەشكردنی عێراقە.
هەرێمێكی وێران
لەپاڵ ئەوەی عەرەبە سوننەكان دەیانەوێت بەپێی هەڵكەوتەی جوگرافی ناوچە سوننە نشینەكان سنوری هەرێمەكەیان نەخش بكەن كە لە ناوەراست و باشوری خۆرئاوی عێراقدا خۆی دەبینێتەوە، بەڵام بە خوێندنەوەیەكی خێرا بە ئاسانی هەست بەوە دەكرێت كە سوننەكان ئومێدی هەرێمیان لەسەر وێرانەیەك هەڵچنیوە بەجۆرێك:-
1) ئاوارە
بەپێی خەمڵاندنەكان هێشتا نزیكەی یەك ملیۆن ئاوارەی ناوچە سوننە مەزهەبەكانی عێراق لە هەرێمی كوردستانی عێراقدا نیشتەجێن ، لەگەڵ ژمارەیەكی هاوشێوە كە ئاوارەی وڵاتانی دراوسێ بە تایبەت توركیا و ئوردن بوون، ئەوە جگە لەوەی نزیكەی 500 هەزار عەرەبی سوننی ئاوارەی ناوچەكانی تری عێراق و وڵاتانی كەنداوی عەرەبی بوون.
بەوپێیەش نزیكەی سێ ملیۆن ئاوارەی عەرەبی سوننە بۆشایییەكی دانیشتوانیان لە ناوچەكانی ناوەڕاست و ڕۆژئاوای عێراق دروستكردووە و هێزە سیاسییەكان و میلیشیا شیعییەكان بەدوای پڕكردنەوەیدا دەگەڕێن لە ڕووی دیمۆگرافی و سیاسی و ئەمنییەوە.
2) وێرانەخاك
زۆرینەی ناوچە سوننەنشینەكان لە شەڕی داعشدا بە رێژەیەكی زۆر وێران بوون و لە كۆتاییدا هێزە سیاسییە سوننەكان دەبێت ڕووبەڕووی بەرپرسیارێتی بنیادنانەوەی ئەو ناوچانە ببنەوە.
بۆ نمونە، بەپێی خەمڵندنەكانی UNDP لە عێراق، هەروەها وێنە سەتەلایییەكان ئاماژە بەوە دەدەن كە 15 ناوچە لەكۆی 54 ناوچەی موسڵ بەتەواوی وێران بوون، 23 ناوچەش زیانیان پێگەیشتووە و 15 ناوچەش زیانەكانیان بەراورد بەوان كەمترن و خەمڵاندنەكان وان كە ڕۆژئاوای شارەكە پێویستی بە 700 ملیۆن دۆلارە ، بۆ ئەوەی بتوانرێت خزمەتگوزاری سەرەتایی بۆ دابین بكرێتەوە، هاوكات رۆژهەڵاتی شارەكە پێویستی بە 132 ملیۆن دۆلارە تەنها بۆ بنیادنانەوەی خزمەتگوزارییە زۆر سەرەتاییەكان.
3) هەیمەنەی میلیشیایی
هەموو ناوچە سوننە مەزهەبەكان، بەتایبەتی ناوەندی سەرەكی موسڵ، لە لایەن میلیشیاكانی حەشدی شەعبیەوە ئیدارەی ئەمنی دەدرێن كە تەنها هێزێكی چەكدار نین، بەڵكو هەژموونێكی تا رادەیەك تۆتالیتاری ڕەهایان هەیە بەسەر هەموو كایەكانی ژیانی سیاسی، ئابوری، بیرۆكراتی و ئەمنیدا.
میلیشیا چەكدارەكان لە ناوچە سوننە مەزهەبەكان یەكگرتووترن بەراورد بە هەموو ناوچەكانی دیكە، بە واتایەكی دیكە ئەگەر گروپە جیاوازەكانی ناو میلیشیا چەكدارەكان لە ناوچەكانی خوارووی عێراق جیاوازییان هەبێت و كێشەی ناوخۆییان هەبێت ئەوا رێگەیان نەداوە ئەو كێشانە سەربكەوێتە ناوچەكانی ناوەراست و بەشێك لە باكوری عێراق كە ناوچەی سوننین و دەرفەتیان نەداوە بچوكترین درز لە ریزەكانیاندا لەو ناوچانە دروستببێت، هەربۆیە یەكدەنگییەكی دژی میلیشیایی چاوەڕوانی ئەگەری دروستكردنی هەرێمە لە ناوچە سوننە نشینەكان.
4) ناكۆكی سیاسی
حیزبی ئیسلامی عێراقی كە پارتی ئیسلامی كۆنسەرڤاتیڤ‌و نزیك لە ئایدۆلۆژیای ئیخوان موسلمینە ، بە یەكێك لە گەورەترین هێزە سیاسیەكانی عەرەبی سوننە دێتەبەرچاو چونكە لە هەموو ناوچە سوننە نشینەكاندا ڕێكخراوە و لایەنگر و رێكخستنێكی گشتگیری هەیە، لەگەڵ ئەوەشدا چەندین كەسایەتی سیاسی دیار لە حیزبی ئیسلامی عێراقی جیابوونەتەوە وەك سەرۆكی بزوتنەوەی مەدەنی و سەرۆكی پێشوی پەرلەمان سەلیم جبوری، لەكاتێكدا ئەو حزبە بەرچاوترین و كاریگەرترین حیزب بوو لە نێو عەرەبی سوننەی عێراقدا لە قۆناغە جۆراوجۆرەكاندا تەنانەت لە سەردەمی حوكمی 1963 - 2003 ی ناسیۆنالیستە عەرەبەكانیشدا.
بەدوایدا هاوپەیمانی یەكگرتوو بۆ چاكسازی كە چەترێكە بۆ سەركردایەتی سیاسی بنەماڵەی نوجەیفی، . ئوسامە نوجەیفی جێگری پێشووی سەرۆك كۆمار و ئەسیل نوجەیفی برای كە پێشتر پارێزگاری نەینەوا بوو.
لەلایەكی ترەوە پڕۆژەی عەرەبی لە عێراق بە سەركردایەتی پەرلەمانتار و بازرگان (خمیس خەنجەر) كە سوننەیەكی سیاسی هاوچەرخە و هەوڵی ڕزگار بوون لە میراتی حزبە ئیسلامی و ناسیۆنالیستە ئیسلامییەكان دەدات و بەدوای پێشكەشكردنی پڕۆژەی سیاسی پراكتیكیدایە.
ئەم سێ بەرە سەرەكییە كە هەریەكێكیان خاوەنی دید و بۆچوونی تایبەت بە خۆیەتی و تا رادەیەكی زۆریش جیاوازی فكری و سیاسییان هەیە هەمووكات ئامادەن بۆ روبەروو بوونەوە و ردسوتكردنی كێشە بۆ یەكتر و ناكۆكییە سیاسییەكانیان هیچی لە شەڕێكی ناوخۆیی كەمتر نییە و نابێت.
ئەوە جگە لە بوونی چەندین حیزب و گروپی سیاسی بچوك لە ناوچەی نفوزی سونیدا وەك
بەرەی دیالۆگی نیشتمانی ساڵح موتڵەگ و بزوتنەوەی چارەسەر بە سەركردایەتی جەمال كەربولی كە بوو بە هاوپەیمانی سیاسی هێزەكانی نزیك لە ئێران .
ئەم جیاوازیی و ناكۆكییانەی ناو ماڵی هێزە سیاسییە سونییەكان دۆخێكی دروستكردووە كە
هەندێك لەنۆرمە كۆمەلایەتییە سوننەكانی عێراق پێیان وایە كە ئێستاو لایەنە سوننییە مەزهەبییەكان شەرعییەت و تایفەگەریی زیاتر دەدەن بەهاوتا شیعییەكەی خۆیان، هەر ئەم ناكۆكییانەیان وایكردووە كە لەناو هێز و هەیمەنە ئیقلیمییەكاندا دابەش ببن بەتایبەت دابەشبوون بەسەر هەردوو هێڵی توركی و ئێرانی لە ناوچەكەدا.
پەیسەرپرێس
ليست هناك تعليقات
إرسال تعليق