نەبوونی یاسا و كاریگەری لەسەر تاك

رەئوف محەمەد ئالانی
نوسەر و رۆژنامەنوس
-
ئەمەوێ‌ تیشك بخەمە سەر خوویەكی ناشیرین و دیاردەیەكی دزێو كە لەناو كۆمەڵگەی كوردیدا بەتایبەتی لەدوای ڕاپەڕینەكەی بەهاری 1991، دڵسۆزان ئومێد و هیوایەكی زۆریان هەبوو كە ئەم خووە دوژمنان تۆوەكەیان چاندبوو، بە جیاوازیكردنی تاكەكان و چین و توێژەكان و شارەكاندا، بەڵام ئەم ویستەی دڵسۆزان پێچەوانە بۆوە و خەونەكان خرانە چاڵ و بێ‌ ئومێدی باڵی كێشا بەسەر كۆمەڵگەدا بەگشتی، هۆكارەكەشی ڕوون و دیارە بەهۆی كەمتەرخەمی و خۆخوازی و خۆپەرستی هەندێ‌ تاكی بەرپرس و نەبوونی پلانێكی تۆكمە بۆبەگژاچونەوەی ئەو دیاردەیە.

دیارە ئەم خووە، لەناخی هەموو مرۆڤێك بوونی هەیە، وەك (جۆن دیوی) وتوێتی: (مرۆڤ لە سروشتیدا خۆپەرست و خۆویست و شەڕەنگێزە)، بەڵام لە تاكێكەوە بۆ تاكێكی تر و لەكۆمەڵگەیەك بۆ كۆمەڵگەیەكی تر ئەگۆڕێت، بەپێی ئاراستەكردنی فەلسەفەی پەروەردە لە كۆمەڵگەكاندا كە ڕەنگدانەوەی ئەبێت لەسەر تاك، چونكە كاتێك تاك ووشیار بێت هەستی مرۆڤبوون و مرۆڤایەتی تیا بەرز ئەبێت و خۆپەرستی ناكاتە ئامانجی باڵا.

هۆكارێكی تر كە خۆپەرستی لەناخی تاكدا گەشە نەكات؛ ترسە لە خواوەند و پابەندبوونە بە ئایین، ئەمە وەك تاك، بەڵام وەك كۆمەڵگە سەرنجی لێبدەین جۆرێكی ترە، ئەو كۆمەڵگانەی كە سیستەمێكی یاسایی و دەستوریی دروستی كردون، هەموو كارەكان بە یاسا جێگیر ئەكرێن و ئەچەسپێندرێن.

یەكێكی تر لەهۆكارەكانی بوونی خوی خۆپەرستی، ئاشنا نەبوونی تاكە بەخودناسی (خۆناسین)، كە مرۆڤ لە خۆی نەگەیشت، لە ویست و خواستەكانیشی ناگات، لەو كاتەدا خۆخوازێتی تیایدا بەرجەستە ئەبێت، لەخۆڕانیە شاعیری جوان نوسی كورد (هێمن) بەم جۆرە باسی تاكی كورد ئەكات لە ڕوانگەی هەستی تایبەتی خۆیەوە و دەڵێ‌:

لێم دەپرسی كەمن چیم 

خۆم گومانم هەیە كە هەم یا نیم ؟!

لەم دێڕەشیعرەی (هێمن) دەردەكەوێت، كە تاكی كورد بەباشی خۆی ناناسێ‌، بۆیە گیرۆدەی چەندان گرفتی دەرونی و كۆمەڵایەتی دەبێتەوە، لای تاكی كورد ئەو خۆپەرستیە زەقتر دەبینرێت، بەهۆی ئەو فاكتەرانەی ئاماژەمان پێداون، سەرەڕای چەند فاكتەرێكی تر كە ڕۆڵیان هەیە لە ڕواندنی تۆوی دڕكی ئەو دیاردەیە لەناخی تاكەكاندا، ئەوانیش لەم خاڵانەدا كورت دەكەمەوە:

1- نەبونی پلانێكی پەروەردەیی هاوچەرخی خێزانی.

2- وابەستە بوون بە عەقڵیەتێكی دەرەبەگی _ بورژوازی. 

3- بوونی جیاوازی ڕەگەزی لەناو تاكەكانی كۆمەڵدا.

4- نەبوونی سیستمێكی كۆمەڵایەتی دامەزراو.

5- ڕۆڵگێڕانی بەشێك لە ڕێكخراوەكانی مەدەنی بە ئاراستەیەكی خراپ.

6- دابەش بوونی كۆمەڵ بەسەر حیزبەكاندا.

7- پاوانكردنی هەموو بوارەكان بەتایبەت ڕاگەیاندن لەلایەن حیزبەكان. 

8- نەبوونی فەلسەفەیەكی پەروەردەیی هاوچەرخ كە ڕۆڵ بۆ تاك بگێڕێتەوە.

لەم سۆنگەیەوە بۆمان دەردەكەوێت، تاك ئەگەر لە ناو ژینگەیەكی لەبار و تەندروستدا بێت و هەموو پێداویستیەكانی بۆ فەراهەم بكرێت لە بوارەكانی (پەروەردەیی، دەروونی، كۆمەڵایەتی، ئابوری) تاكێكی تەندروست و داهێنەر دەبێت، نابێتە بەشێك لەو كارە دزێوەی كە خۆ بەكەمزانین و خۆبەبچووكدانان ناسراوە.

كاتێ‌ مرۆڤ پێگەی خۆی ناناسێ‌ و ئاشنا نیە بە توانستە خودییەكانی خۆی، ئەكەوێتە ژێر كاریگەری ئەوانی تر و متمانەی بەخۆی نابێت، بۆیە فەیلەسوفی گەورەی یۆنان (سوكرات) جەختی لە خودناسین كردۆتەوەو وتوێتی (خۆت بناسە).

بەپێی كۆجیتۆكان خۆناسینی تاك كارێكی هەروا سانا نیە، چونكە مرۆڤ تا ئاستی گەشەكردنی ژیریی نەگاتە ئاستێكی بەرز، بەو ئامانجە ناگات، نەبوونی ئەو ئاستە پێوانەییەش گرفت و لەمپەڕ بۆ كەسێتی تاكەكە دروست ئەكات، كاتێ‌ مرۆڤ خاوەنی بیر و بەرنامە و پلانی بەڕێوەبردنی خۆی نەبوو، خۆی تەسلیمی ئیرادەی كەسانی تر دەكات و بەپێی ویست و خواستی ئەوانی تر ئاڕاستە دەكرێت، لێرەوە مرۆڤێكی دیلكراو و كۆیلە بەرهەم دێت.

كاتێ‌ مرۆڤ و تاكی كورد ئەو ئاراستەیەی وەرگرتبێت، ڕەنگدانەوەی لەسەر كۆی كۆمەڵگە دەبێت، ئەكرێ‌ خوێندنەوەیەك بۆ ئێستای دۆخ و باری دەروونی تاكی كورد بكەین و هەڵوێستەیەك بكەین و بزانین هۆكاری گەشەنەكردن و نەناسینی خود لای تاكی كورد لە پاش سێ‌ دەیە لە ڕزگاربوون لە حوكمی بەعس بۆچی دەگەڕێتەوە؟

بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە دەبێت فاكتەرە سەرەكیەكە دەستنیشان بكەین، كە بوونی پەروەردە و ئابوری تاكە، كە لەلایەن حیزبەوە دەستی بەسەردا گیراوە، بەهۆی نەبوونی دامەزراوەی كۆمەڵایەتی و فەلسەفەیەكی باشی پەروەردە و كۆنترۆڵكردنی هەموو سێكتەرەكان لەلایەن حیزبەكانەوە بە پەرلەمان و حكومەت و دادگاكان، ئەمەش وای كردوە باڵادەستی حیزب لەناو كایەكانی كۆمەڵگەدا بەڕوونی دیاربێت، لەم كاتەشدا خواستی تاك ئەكەوێتە ژێر هەژمونی حیزبەوە.

لەماوەی ئەم سێ‌ دەیەی حوكمڕانی خۆماڵی كوردیدا، حیزب ئەو مۆتەكەیە بووە بۆ گیانی خەڵك، هەمیشە ترس و خەمی خوڵقاندووە، ئەوبووە لە جیاتی خەڵك بڕیاریداوە و هەرخۆشی بۆتە بڕیاردەری ژیانی خەڵك، بەڵام بڕیارەكانیش بۆئایندە و داهاتوویەكی گەش نەبووە، ئەوەندەی بۆ خەمڵاندنی خەونی پاوانكردن و دەوڵەمەندكردنی چەند كەس و خێزانێك بووە، ئاكامەكەشی هەڵوەرینی چرۆی ئومێدی تاك بووە، چونكە حیزب هاتووە لەجیاتی دانانی یاسا و پڕەنسیپی گشتی و خوڵقاندنی بنەمای یەكسانی و دادوەری، كێیان بەدڵ بووبێت كردویانە بەوەی ئەیانەوێ‌ و خەڵكی تریش بێبەش بكرێت لە بەشداریكردنی ژیانی شایستە و خزمەتی گشتی، بۆیە پیرەمێردی نەمر بەم جۆرە سكاڵا دەكات و خۆزگە دەخوازێ‌ بە دەستورێكی گونجاوی كۆمەڵایەتی و دەڵێ‌:

خۆزگە دەستورێك دەخرایە ناو 

پیاو بۆ ئیش دەبوو، نەوەك ئیش بۆ پیاو 

هەرێمێك گیرۆدەی ئەو نادادی و پەراوێزخستنە بوبێت و تاكەكانی بەو جۆرە مامەڵەیان لەگەڵ بكرێ‌، چۆن و بە كام پێوەر تاكەكانی دەبنە تاكی داهێنەر و تەندروست و خاوەن بڕیار و ئیرادە؟