لامەركەزییەت، مەرهەمە یان مەترسی؟

اسماعیل حاجی زەڵمی
-
لامەركەزیەت بەو شێوازە ئیدارییە دەوترێت كە تێدا دەسەڵاتی بەڕێوەبردنی وڵات، لەدەستی تاكە كەسێك یان گروپێكی دەسەڵاتداری تایبەتدا كۆنەبووەتەوە، واتە دەسەڵاتی كارگێڕی لە نێوان چەندین تاك و چەندین دەزگای كارگێڕیدا بڵاوبووەتەوەو هەریەكەیان، بەپێی پلەو پێگەی لە دەزگاكەدا، توانای بڕیاردان و ڕەسمكردنی چۆنیەتی بەڕێوەبردنی بەشەكەی خۆی هەیە.ئەمەش  خۆی دەبینێتەوە لە دابەشكردنی ئەركە ئیدارییەكانی دەوڵەت لە نێوان حكومەت (لە پایتەخت) و ئەنجومەنی لۆكاڵی هەڵبژێردراو لەلایەن هاوڵاتیانەوە بەپێی یاسا، وە یان دەستە و كەسایەتی مەعنەوی گشتی بە مەبەستی لە ئەستۆگرتنی بەشێك لەو ئەركە ئیدارییانە، بێگومان ئەوانەی پەیوەندیان بە ناوچە (پارێزگا)كەوە هەیە، بە شێوەیەكی سەربەخۆ وبەشێوازێكی یاسایی لەژێر چاودێری حكومەتدا، ئەمەش بە مەبەستی سوككردنی باری شانی حكومەت وئاسانكاری كردن بۆ هێنانە پێشەوەی كەسانی لێهاتوو وە سودوەرگرتن لە شارەزایی ولێهاتووییەكانیان لە بە ئەنجام گەیاندنی ئەركە ئیدارییەكاندا لە ماوەیەكی كورت وخێرادا، بە مەرجێك بارودۆخ و تواناكانی ئەو ناوچە (پارێزگا)یە بەهەند وەربگیرێت وڕەچاو بكرێت.
بە مانایەكی تر چەمكی لا مەركەزیەت، واتە لێكهەڵوەشاندنەوەی دەسەڵاتی كارگێڕی لە ئاستە باڵاكانیدا و گواستنەوەی بۆ یەكە ئیدارییە بچوك و بچوك و جیاوازەكان، بە جۆرێك ئەو یەكە ئیدارییە بچوكانە، بەپێی هەلومەرجی ئیشكردنی خۆیان، توانای بڕیاردانی سەربەخۆیان هەیە، بێ ئەوەی بگەڕێنەوە بۆ مەركەز كە زۆرجار ئەو مەركەزە خۆی لە وەزیر یان ئەنجومەنی وەزیراندا دەبینێتەوە، ئەمە لەلایەك. لە لایەكی دیكەوە دەوترێت لا مەركەزی بریتییە لە گواستنەوەی دەسەڵات بە هەرسێ جۆرەكەیەوە یاسادانان و جێبەجێكردن و دادوەری، لە ئاستێكی كارگێڕی باڵاوە، بۆ ئاستێكی كارگێڕی نزمتر.
پایەكانی لامەركەزییەت
 لامەركەزی ئیداری لەسەر سێ پایەی سەرەكی وەستاوە ئەوانیش بریتین لە
 یەكەم:  بوونی بەرژەوەندی لۆكاڵی وگرنگیپێدانی تایبەت بەو ناوچە (پارێزگا)یە
 دووەم:  بوونی ئەنجومەنی لۆكاڵی هەڵبژێردراو كە ڕاسپێردراو بن بۆ ئیدارەكردن وبەدیهێنانی ئەو بەرژەوەندییە لۆكاڵییانە (ناوخۆییانە)ی ئاماژەی پێدراوە.
سێیەم:  بوونی چاودێریی حكومەت لەسەر ئە ئەنجومەنانە بۆ دڵنیابوون لە ئەنجامدانی ئەركەكانیان بەشێوەیەك لە چوارچێوەی یاسا تایبەتەكان لەمبارەیەوە تێنەپەڕێت.

جۆرەكانی لامەركەزیەت
جۆرەكانی لا مەركەزیەت شارەزایانی ئەم بوارە، لامەركەزیەت بۆ ئەم جۆرانەی خوارەوە دابەشدەكەن:
 یەكەم: لا مەركەزیەتی جوگرافی: لەم جۆرەدا دەسەڵاتی بەڕێوەبردنی دەوڵەت، بەسەر هەرێمە جیاوازەكان یان پارێزگا جیاوازەكانی یەك دەوڵەتدا دابەشدەكرێت. بەو مەرجەی هەرێمەكان یان پارێزگاكان خاوەنی شەخسیەتێكی مەعنەویبن، كە لەلایەن كۆمەڵگای خۆجێیەتی یان دانیشتوانی لۆكاڵی هەرێمەكە یا پارێزگاكە هەڵبژێردرابێت. واتە دانانی شەخسییەتە مەعنەوییەكە لەلایەن ناوەندەوە نابێت، بەڵكو لە پرۆسەیەكی هەڵبژاردندا دەستنیشان دەكرێت كە تێیدا دانیشتوانی پارێزگاكە یان هەرێمەكە بەشداری دەكەن. ئەم شەخسییەتە مەعنەوییە دەسەڵاتی تەواوی هەیە بۆ دەركردنی بڕیارە كارگێڕییەكان، ئەو بڕیارانەی پەیوەندییان بە پرۆژەكان و سێكتەرە گشتییەكانەوە هەیە. ئەمە جگە لەوەی دەسەڵاتی دانانی بودجەیەكی تایبەتی بە هەرێمەكە یان پارێزگاكە هەیەو جۆرێك لە سەربەخۆیی دارایی هەیە. دەكرێت ئەم جۆرە لا مەركەزیەتە ناوبنرێت بە ئیدارەی خۆجێیەتی. نموونە بۆ پۆستەكانی لا مەركەزیەت یان ئیدارەی خۆجێیەتی، پارێزگار، قایمقام، سەرۆكی شارەوانی، بەڕێوەبەرایەتی گشتی و چەندین پۆستی دیكە.
 دووەم: لا مەركەزیەتی وەزیفی: لەم جۆرەدا دەسەڵاتەكان و سەڵاحییەتەكان، لە ئاستە كارگێڕییەكانی یەك وەزارەتدا، دابەشدەكرێت بەسەر یەكە ئیدارییەكاندا، هەر یەكەیەكی ئیداری بەپێی پێگەی خۆی دەسەڵاتی بەڕێوەبردن و بڕیاردانی هەیە. تا ئەركی وەزارەتێك لە وەزارەتەكان فراوانتربێت و زۆرترین چین و توێژ لەخۆبگرێت و زۆرترین یەكەی كارگێڕی هەبێت، پێویستی بۆ لامەركەزیەتی وەزیفی زیاتردەبێت، ئەمەش لە پێناو بەخێرایی ئیشكردن، بە مەبەستی زوو تەواوكردنی كاروبارەكان. بۆ نموونە بەڕێوەبەری گشتی دەتوانێت بڕێك لە سەلاحییەتەكانی ببەخشێت بەسەرۆك بەشەكان بۆ پەكنەخستنی كاروبارەكان و زوو ئەنجامدانیان.
سێیەم: لا مەركەزیەتی سیاسی: ئەم جۆرە لە لا مەركەزیەت، بریتییە لە پرۆسەیەكی یاسایی و پەیوەستە بە دەستوری دەوڵەتەوە، بۆ دابەشكردنی وەزیفە حكومییەكان، لەوانە یاسادانان و جێبەجێكردن و دادوەریی. بەم جۆرە دابەشكارییە دەوترێت یەكێتی فیدراڵی، وەك ئەوەی لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و دەوڵەتی ئیماراتی عەرەبیدا بەرقەرارە. هەروەها سیستمی فیدراڵی و كۆنفیدراڵیش بەرهەمی ئەم جۆرە دابەشكردنەی دەسەڵاتە، وەك لە وڵاتانی بەرازیل و هندستان و سویسراو گەلێك شوێنی دیكە پیادەدەكرێت. سیستمی لا مەركەزی سیاسی بۆ ئەو وڵاتانە گونجاوە كە قەبارەیەكی گەورەیان هەیە و چەندین نەتەوەو ئاین و زمانی جیاواز جیاوازو فرە ڕەنگ لەخۆدەگرێت.
 چوارەم: لا مەركەزی ئیداری: واتە دابەشكردنی وەزیفە ئیدارییەكانی دەوڵەت لە نێوان حكومەتی مەركەزی و حكومەتی هەرێمەكان یان پارێزگاكان. بەڵام بەو مەرجەی حكومەتی مەركەزی سەرپەرشتی و چاودێریان بكات. لێرەدا مەركەز سەرەكییەو لا مەركەزی لاوەكییە. ئەگەر مەركەزییەت بریتیبێت لە كۆكردەوەی سەرجەم سەڵاحییەتەكان لەدەستی یەك دەستەدا، ئەوا لا مەركزی بریتییە لە گواستنەوەی هەندێك لەو سەڵاحیەتانە بۆ دەستە و یەكەی كارگێڕی سەربەخۆ، تا لەو سنورەی یاسا بۆی دیاریكرووە پیادەیان بكات. ئەمە بەبێ ئەوەی ناوەند توانای چاودێریكردنی بەسەریانەوە لەدەستبدات. هەروەها بەبێ ئەوەی دەوڵەت یەكێتییەكەی و پێكەوەبەستنەوەكانی لەدەستبدات.

 تایبەتمەندییەكانی سیستمی لا مەركەزیەت
 1-رێگریكردنی لە قۆرغكردنی دەسەڵات لەلایەن تاكێك یان چەند تاكێك یاخود دەستەیەكی دیاریكراوەوە.
 2-بەخشینی متمانە بە یەكە ئیدارییەكان، كە خۆیان بەپێی بەرژەوەندی و سودی گشتی ناوچەكەیان، بڕیار لە چۆنیەتی بەڕێوەبردنی دەزگا حكومییەكانی خۆیان بدەن.
3-ئاستی هۆشیاری لای تاك و میللەت بەرزتر دەكاتەوە، بەوەی دەرفەتیان پێدەدات دوور لە مەركەزو ناوەندی بڕیار، خۆیان چارەنووسی كارگێڕی و پێشخستنی ناوچەكەیان دیاریبكەن.
4-كەمكردنەوەی قەبارەی بەرپرسیارەتی سەر شانی مەركەزو بەخێرایی بڕیاردان و دووركەوتنەوە لە ڕۆتینی زۆری وەرگرتنی بڕیارو بەخێرایی جێبەجێكردنی پلانەكان و گەیشتن بە ئامانجەكان. جگە لەوە وا دەكات دەسەڵاتی مەركەزی زۆر خۆی بە كێشە و گرفتە لاوەكییەكانی پارێزگاكان و قەزاو ناحییەكانەوە سەرقاڵ نەكات و كاتی خۆی بۆ وەرگرتنی بڕیارە چارەنوسسازەكان تەرخانبكات.
 5-بەڕێوەبردنی كارەكان سیفەتێكی دیموكراسی لەخۆدەگرێت، بەوەی دەسەڵاتە كارگێڕییە جیاوازەكان، دەتوانن بڕیاری تایبەت بە خۆیان دەربكەن و لەمەشدا بەشداری بە فەرمانبەرانی یەكە كارگێڕییەكان دەكرێت و پروسڕایان پێدەكرێت و گوێ لە بیروڕاو پێشنیارەكانیان دەگیرێت.
 6-دۆزینەوەی چارەسەری خێرا بۆ ئەو كێشە و قەیرانانەی لە ناوچەیەكی كارگێڕی دیاریكراودا روودەدات، دیاریكردن و وەرگرتنی بڕیاری گونجاو بە پەلە لە كۆی ئەو بڕیارانەی لە بەردەستدایە بۆ چارەسەركردنی كێشەو قەیرانەكان.
7-بەدیهێنانی هاوسەنگی و بەرپرسیارەتی لە نێوان دەسەڵاتەكان.
كێ سودمەندی یەكەم دەبێت لە سیستمی لامەركەزییەت
بیرۆكەی سەرەكی ودەسپێكی سروشتی دروستبوونی لامەركەزی دانپێدانە بەوەی كە هەندێك بەرژەوەندی تایبەتە وسروشتێكی لۆكاڵی هەیە بەشێوەیەك بە ئاشكرا دەبینرێ كە كاریگەری ئەو بەرژەوەندییانە لەسەر كۆمەڵگە لۆكاڵیەكە زیاترە وەك لە كۆمەڵگەی نیشتمانی بە گشتی.
بۆیە لە بەر ڕۆشنایی ئەم زانیارییانە باشتر ولەبارتر وایە كە لامەركەزییەت لە هەرێمدا لەسەر ئاستی پارێزگاكان جێبەجێ بكرێت وكاروباری بەڕێوەبردنی ئەو شوێنانە بەجێبهێڵرێت بۆ خەڵكی ناوچە (پارێزگا)كە خۆیان، چونكە ئەوان لە هەمووان زیاتر بە پەرۆشترن وزیاتریش سودمەند دەبن لەو بەرژەوەندی وپێداویستیانە، بۆیە زۆر باشتر دەبێت كە كاری بەدیهێنانی ئەو ئامانج وتێركردنی خواستەكانی خۆیان بەجێبهێڵرێت بۆ خۆیان، لە ڕووی یاساییشەوە هەمواری پێویست بۆ یاسای ژمارە (3)ی ساڵی (2009) بكرێت بەشێوەیەك كە دەستەبەری لامەركەزی ئیداری ودارایی تەواو بكرێت بۆ پارێزگاكانی هەرێم، هەروەها ڕەچاوی دروستبوونی پارێزگای نوێ بكرێت لە داهاتوودا. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا نابێت ئەوەمان لەیاد بچێت ئەگەر ئێمە خاوەن سیستەمی لامەكەزی بین ئەوا بۆ نموونە لە شوێنێكی وەكو دهۆك كە پارتی دەسەڵاتی یەكەمە هەموو شتێك بە ویستی پارتی دەكرێت و هەرچی حیزب و لایەنی ترە لەو شوێنە بە تەواوی فەرمۆش دەكرێن ، پارتی دەتوانێت لەو شوێنە هەموو پۆستە ئیدارییەكان لە كەسانی خۆی پڕ بكاتەوەو لەو كاتەدا سروشتی سیستەمەكە وایە كە نە دەگەڕێتەوە بۆ ئەنجوومەنی وەزیران و نە بۆ پەرلەمان و بۆ خۆی چی ویستێكی هەبێت لەو ناوچەیە بە ئاسانی دەتوانێت بیكات ، بە هەمان شێوەش لە سلێمانی بۆ نموونە یەكێتی دەتوانێت حكومەتێك بۆ خۆی دروست بكات و بە سود وەرگرتن لە پارەو هێز شارەكە بە تەواوی لە ناوچەی جوگرافی هەرێم داببڕێت و بێ ئەوەی كەس مافی لێپرسینەوەی لێی هەبێت ، ئەگەر سیستمی لامەركەزیش بەهەمان ئەقڵیەتی ئێستاوە بەرێوە ببرێت، ئیدارە لە سلیمانی جۆرێك دەبێت و لە دهۆكیش شێوازێكی تر و یەكگرتووی هەرێمیش بە ئاسانی دەكەوێتە بەر مەترسی بەردەوامی ئەم دوو هێزە و دۆخەكە وای لێدێت كە هەرێم بەردەوام لەبەردەم مەترسی و هەڕەشەی دوو ئیدارەیی و دابەشكردن و هەڵوەشانەوەی قەوارەكەیدا دەبێت. لەبەر ئەوە سیستەمی لامەركەزی ئیداری هیچ كاتێك ناتوانێت وەڵامی داخوازی خەڵك بێت و هیج كات ئەو سیستەمە دیموكراسییە نییە كە لە وڵاتانی پێشكەوتوو هەیە ، هەتا دەسەڵاتداری بەم مۆدێلەوە لە هەریم بوونیان هەبێت، هەتا هێزی حزبی لە چەكەكانیان دانەماڵێنرێن و هەتا ئەم دوو هێزە خاوەنی ئەو سەركردایەتیە و ئەو بیركردنەوەی ئێستابن و یان لە ئەگەری كەمدا هەتا لەگەڵ جێبەجێكردنی سیستەمەكەدا مەترسییەكانیشی حسابی بۆ نەكرێت ، ئەوا سیستەمی لامەركەزی بە لانی زۆرەوە سیستەمێك نییە كە لە مەركەزی باشتر بێت و بە ڕادەی مەركەزییەت مەترسی هەیە.