كوردپلات - بیروڕا
-
جیهانگیر سدیق
-
كۆمه‌ڵناس و رۆشنبیری گه‌وره‌ی عێراقی (فالح عه‌بدولجه‌بار) له چه‌ندین نزوسین و بۆنه‌دا باس له‌وه ده‌كات كه رژێمه‌كانی عێراق له پرۆسه‌ی بنیاتنانی نه‌ته‌وه و ده‌وڵه‌تدا، له بری به پیشه‌سازیكردن و ئابووریی بازاڕ و دروستكردنی هه‌لی یه‌كسان و به‌رژه‌وه‌ندیی هاوبه‌ش، پشتیان به ئابوریی ره‌یعی و به‌كارهێنانی هێز و توندوتیژی و سه‌پاندن به‌ستووه بۆ به‌ناوه‌ندیكردن.
ئابوریناسی ناسراوی عێراقی (د. مه‌زهه‌ر محه‌مه‌د ساڵح)یش كه ڕاوێژكاری دارایی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراقه، له سه‌ره‌تای وتارێكیدا له ساڵی 2017 جه‌خت له‌ناوه‌ڕۆكی هه‌مان بۆچوون ده‌كاته‌وه، پاشتریش بۆچوونه‌كانی له‌سه‌ر لایه‌نی دارایی بۆ په‌یوه‌ندیی نێوان هه‌رێم و به‌غدا چڕ ده‌كاته‌وه.
ئه‌و به پشتبه‌ستنه به‌وه‌ی كه یه‌كیه‌تی سیسته‌می دارایی له مێژوودا سه‌رچاوه‌ی یه‌كیه‌تیی سیاسی بووه، ئیدی چاره‌نووسی هه‌رێم له عێراقدا ده‌به‌ستێته‌وه به لایه‌نی داراییه‌وه و ئارگیۆمێنتكاری بۆ ئه‌وه ده‌كات.
بۆ نموونه؛ یه‌كیه‌تی ئه‌وروپا به ئابووری ده‌ستی به یه‌كبوون كرد نه‌ك به سیاسی، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا له رووی سیاسیه‌وه یه‌كیه‌تیه‌كه‌یان كامڵ نه‌بوو، ئه‌وه‌یش به‌هۆی فه‌رامۆشكردنی یه‌كیه‌تی دارایی و بازدان بۆ یه‌كیه‌تی نه‌ختی له‌لایه‌ن ئه‌وروپاوه، سه‌ره‌نجام یه‌كیه‌تیه سیاسییه‌كه‌یانی به نه‌خۆشی و ناكامی هێشته‌وه، به‌ریتانیا هه‌ر له‌سه‌ره‌تاوه پێیوابوو كه یه‌كیه‌تی نه‌ختینه‌یی هیچ نییه جگه له منداڵێكی ناشه‌رعیی له‌كاتی نائاماده‌یی یه‌كیه‌تی داراییدا، له‌به‌ر ئه‌وه و چه‌ند هۆكارێكی دیكه‌یش به‌ریتانیا پارێزگاریی له‌سه‌ربه‌خۆیی نه‌ختیی خۆی كرد و ئه‌وه‌یش یارمه‌تیدا له كشانه‌وه له یه‌كیه‌تی ئابووری ئه‌وروپی.
به‌پشت به‌ستن به‌و ڕاستیانه‌ی سه‌ره‌وه، ئه‌و پێیوایه سه‌ربه‌خۆبوونی هه‌رێم مه‌سه‌له‌ی كاته و هه‌ركاتێك سه‌رچاوه‌یه‌كی دارایی هه‌بوو ئه‌وه به‌ئه‌نجام ده‌گات، به‌پێچه‌وانه‌‌وه درێژه‌كێشان و له ئه‌ستۆگرتنی تێچوونی مانه‌وه‌ی هه‌رێم له‌ناو عێراق به‌هۆی هۆكاری جوگرافی و سیاسییه‌وه، هه‌رێم ده‌كاته هێزێكی خوازیار بۆ رووتاندنه‌وه‌ی دارایی عێراق له‌بری بنیاتنانی یه‌كیه‌تی دارایی، ئه‌مه‌یش له‌سه‌ر حیسابی دارایی گشتی ده‌وڵه‌تی ناوه‌ندی.
ئه‌و دیدگایه‌ی دكتۆر مه‌زهه‌ر له‌پاڵ ئه‌وه‌ی كه له داننان به‌شكستی ده‌سه‌ڵاتی ناوه‌ندی له دروستكردنی ده‌وڵه‌تی هه‌مووانه‌وه سه‌رچاوه‌ی گرتووه، پڕیشه له نائومێدی له فیدراڵیه‌تی عێراق بۆ دروست كردنی ده‌وڵه‌تێكی له‌و جۆره، به‌ڵام چاو تێڕوانینه‌كانی دیكه‌دا ته‌واو جێگه‌ی سه‌رنجه، چونكه هێشتا زۆرێك له نوخبه‌ی رۆشنیر و ئه‌كادیمی و سیاسیی له عێراق هه‌ن باوه‌ڕیان به به‌كارهێنانی هێزه بۆ سه‌پاندنی مه‌ركه‌زیه‌ت و كۆكردنه‌وه‌ی هه‌مو سامان و داهاته‌كان له‌ژێر ده‌سه‌ڵاتی ناوه‌ند، ئه‌و بۆچوونانه به‌گشتی له باوه‌ڕنه‌بوون به فیدراڵیه‌ته‌وه سه‌رچاوه ده‌گرن، بۆیه تاكو ئێستا ویست و زه‌مینه‌ی سیاسی و كولتووریی پێویست بۆ سه‌ركه‌وتنی فیدراڵیه‌ت ئاماده و له‌بار نییه.
هه‌رچه‌نده هه‌رێم و به‌غدا له ناو چوارچێوه‌ی یه‌ك ده‌وڵه‌تدان، به‌ڵام دۆخی په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوانیان له چه‌ند ساڵی ڕابردوودا ئه‌وه نیشان ده‌ده‌ن كه په‌یوه‌ندییه‌كه زیاتر له سه‌ر بنه‌مای یه‌كیه‌تی نه‌ختینه‌ییه و كه‌متر له‌سه‌ر بنه‌مای یه‌كیه‌تی دارایی و بواره‌كانی دیكه‌یه، یه‌كیه‌تیه نه‌ختینه‌ییه‌كه‌یش زیاتر ئه‌وه‌یه كه هه‌ردوولا یه‌ك دراو به‌كار ده‌هێنن و به‌و هۆیه‌یشه‌وه سیاسه‌ته نه‌ختینه‌ییه‌كانی به‌غدا به ناڕاسته‌وخۆ كار له دۆخی ئابووری هه‌رێمیش ده‌كه‌ن، ئه‌گه‌رنا له‌ماوه‌ی ساڵانی ڕابردوودا ئه‌وه‌ی له پاڵ په‌ناگه‌ی یه‌ده‌گی دراو و قه‌رزی گشتیدا له به‌غدا كراوه سوودێكی ڕاسته‌خۆی بۆ هه‌رێم نه‌بووه و ته‌نها بارگرانییه‌كه كه ده‌بێت له دانه‌وه‌ی قه‌رزه‌كان له داهاتوودا به‌شداربێت.
شتێكی سرووشتییه كه هه‌رێمی كوردستان هه‌ست به‌جیاوازی بكات و ویستی سه‌ربه‌خۆیی و خۆڕاپسكاندنی له ده‌سه‌ڵاتی ناوه‌ند هه‌بێت، ئه‌وه لای هه‌موو گه‌لان و نه‌ته‌وه جیاوازه‌كانی ناو یه‌ك ده‌وڵه‌ت هه‌یه، به‌ڵام ئه‌وه ئه‌ركی زۆرینه و ده‌سه‌ڵاتدارانی ده‌وڵه‌تی ناوه‌ندییه كه ده‌وڵه‌ت بكه‌نه ده‌وڵه‌تی هه‌مووان و ئه‌و هه‌سته كاڵ بكاته‌وه.
فیدراڵیه‌ت بۆ ئه‌و ئه‌ركه یه‌كێكه له سیسته‌مه پێشكه‌وتووه‌كان كه نێوانگیریه‌ك له نێوان هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه و ناوه‌ندگه‌راییدا ده‌كات. یه‌كێك له پایه سه‌ره‌كییه‌كانی ئه‌و سیسته‌مه فیدراڵیه‌تی داراییه، كه له‌ڕێگه‌ی ڕێوشوینه ده‌ستووری و یاسایی و ده‌مه‌زراوه‌ییه‌كانه‌وه كار له‌سه‌ر دابه‌شكردنی سامان و دارایی به‌شێوه‌ی ئاسۆیی و ستوونی له نێوان هه‌رێمه‌كان و ناوه‌نددا ده‌كات.
به‌گشتی له‌ناو ده‌وڵه‌تانی فیدراڵیدا كێشه و ناكۆكی له‌سه‌ر ده‌سه‌ڵات و به‌ركه‌وته‌ی سامان و دارایی دروست ده‌بێت، به‌ڵام ئه‌وان له‌ڕێگه‌ی یاسا و دامه‌زراوه‌كان و به‌پشت به‌ستن به‌و پێوه‌ره بابه‌تیانه‌ی كه بۆ ئه‌و مه‌به‌سته دانراون كێشه‌كان چاره‌سه‌ر ده‌كه‌ن، هیچ لایه‌كی ناكۆكییه‌كه ناتوانێت سه‌ربه‌خۆ بڕیاربدات یان هه‌ڵوێست وه‌ربگرێت، وه‌ك ئه‌وه‌ی چه‌ندین ساڵه له عێراق هه‌یه.
له‌به‌رامبه‌ر ویستی ناوه‌ندخوازیی به‌غدا، ویستی ده‌ستگیركردنی زیاتری ده‌سه‌ڵات و سامان و دارایی و، به‌ڕێوه‌بردنی نه‌وت و گاز له‌لای هه‌رێمیش شتێكی شاراوه نییه، تاڕاده‌یه‌ك ده‌ستووریش رێگه‌ی پێ ده‌دات، به‌ڵام ئه‌م بابه‌ته پڕ گرێوگۆڵه و هێشتا یاسا و دامه‌زراوه‌كانی تایبه‌ت به‌بواری فیدراڵیه‌تی دارایی له عێراق ئه‌وه‌یان له‌باردا نییه كه چاره‌سه‌رێكی ته‌واوی بكه‌ن.
ده‌ستووری عێراق زۆر بابه‌تی به ناڕوونی و هه‌ڵواسراوی هێشتوونه‌ته‌وه، زۆر یاسای بنه‌ڕه‌تی تایبه‌ت به‌بواری سامان و ئابووریش هێشا ده‌رنه‌كراون، وه‌ك یاسای ئه‌نجومه‌نی ئیتیحادی، یاسای نه‌وت و گاز، بۆ چه‌ندین ساڵیش هیچ یاسایه‌كی گرنگی تایبه‌ت به دابه‌شكردنی سامان و داهات له عێراق نه‌بووه، هه‌ر بۆیه لایه‌نی به‌غدا له‌ڕێگه‌ی یاسای بودجه‌وه و به تاك لایه‌نه بڕیاری له سه‌ر ئه‌و بواره ده‌دا.
له ماوه‌ی سێ ساڵی ڕابردوودا به لۆژیكی زۆرینه و له‌سایه‌ی كه‌مته‌رخه‌میی لایه‌نی كوردستانیدا چه‌ند یاسایه‌كی گرنگی تایبه‌ت به‌و بواره له په‌رله‌مانی عێراق په‌سه‌ندكران، به‌ڵام ناوه‌ڕۆكیان به‌جۆرێكه كه ئومێدیكی ئه‌وتۆیان نه‌هێشتووه‌ته‌وه بۆ بنیاتنانی یه‌كیه‌تیه‌كی دارایی له‌سه‌ر بنه‌مای فیدراڵیه‌ت، وه‌ك یاسای ده‌سته‌ی گشتی ده‌سته‌به‌ركردنی مافی هه‌رێم و پارێزگاكان له‌ساڵی 2016 و یاسای ده‌سته‌ی گشتی چاودێری ته‌رخانكردنی داهاته ئیتیحادیه‌كان له ساڵی 2017 و یاسای كارگێڕی دارایی ئیتیحادی ساڵی 2019.
ده‌قه‌كانی ئه‌و یاسایانه و هه‌ندێ بڕیار و هه‌ڵوێستی ده‌سه‌ڵاتدارانی به‌غدا به‌رامبه‌ر به هه‌رێم ئه‌و دیمه‌نه نمایشده‌كه‌ن كه له رووی داراییه‌وه عێراق تا ئه‌وپه‌ڕی ده‌وڵه‌تێكی ناوه‌ندخوازی بێسه‌روبه‌ره، له‌به‌رامبه‌ریشدا هه‌ڵسوكه‌وتی هه‌رێم كه زۆرجار سنووری هه‌رێمێكی فیدراڵی تێده‌په‌ڕێنن، پێچه‌وانه‌ی دیمه‌نێكی له‌و جۆره نمایش ده‌كات.
چه‌قی ستراتیژی كاركردنی به‌غدا به‌جۆرێكه كه ده‌بێت گشت سامان و سه‌رچاوه‌كان له‌لایه‌ن حكومه‌تی فیدرالیه‌وه به‌ڕێوه‌ببرێن و گشت داهاته‌كان ببرێنه‌وه گه‌نجینه‌ی ناوه‌ندیی حكومه‌تی فیدراڵی و له‌وێوه به پێوه‌ر و بڕیاری تاكلایه‌نه و ناوه‌ندگه‌را دابه‌ش بكرێن، ئه‌وه‌یش له‌یاساكانی بودجه‌ی گشتی عێراق و زۆرینه‌ی ئه‌و یاسایانه‌ی سه‌ره‌وه و هه‌ڵسوكه‌وت و بڕیاڕی زۆرێك له نوخبه و سیاسییه‌كانی عێراقدا ره‌نگی داوه‌ته‌وه، كه به هه‌موو جۆرێك پێچه‌وانه‌ی سه‌ره‌تاكانی فیدراڵیه‌تی داراییه، له‌به‌رامبه‌ردا به‌شێك له هه‌ڵسوكه‌وتی حكومه‌تی هه‌رێمیش به‌ئاراسته‌كه‌ی دیكه و به‌هه‌مانشێوه له‌گه‌ڵ فیدراڵیه‌تی دارایی پێچه‌وانه دێته‌وه.
چاره‌سه‌ری ئه‌مه كارێكی ئاسان نییه و به‌شێكی گه‌وره‌ی په‌یوه‌سته به سازكردنی زه‌مینه‌ی سیاسی و كولتووری بۆ سیسته‌می فیدراڵی له عێراق، به‌شێكی دیكه‌یش تایبه‌ت به په‌سه‌ندكردن و هه‌مواركردنه‌وه‌ی ئه‌و یاسایانه‌ی كه بۆ بنیاتنانی یه‌كیه‌تیه‌كی دارایی له چوارچێوه‌ی فیدراڵیه‌تدا پێویستن، له‌گه‌ڵ دامه‌زراندنی ئه‌و ده‌سته و دامه‌زراوه هاوبه‌ش و پسپۆڕانه‌ی كه پێوه‌ر و رێكاره‌كانی تایبه‌ت به دابه‌شكردنی ده‌سه‌ڵات و سامان و داهاته‌كان داده‌نێن و سه‌رپه‌رشتیی ده‌كه‌ن، وه‌ك ئه‌و ده‌سته و دامه‌زراوانه‌ی كه له‌زۆرینه‌ی وڵاتانی فیدراڵیدا هه‌ن، ئێمه پێشتر زیاد له جارێك به دوورودرێژی له‌سه‌ر ئه‌و باته دواوین و لێره‌دا دووباره‌كردنه‌وه‌ی به پێویست نازانین.
ليست هناك تعليقات
إرسال تعليق