ئاکۆ عەبدولمەجید سەعید
پێشەکی:
گەشەی سیاسی چەمکێکە هاوشانی گۆڕانکارییەکانی دوای جەنگی دووەمی جیهانی و سەربەخۆیی وڵاتانی ژێردەستی ئیستعمار (داگیرکاران) لەلایەک و هەڕەشەکانی سیستمی سۆسیالیستی بلۆکی ڕۆژهەڵات بەرامبەر جیهانی سەرمایەداری رۆژئاویی لە ماوەی جەنگی سارد لە لایەکی ترەوە، سەریهەڵداوە، کۆمەڵناسان و تیۆردانانی رۆژئاوایی، بە تایبەت تیۆردانەرە ئەمریکاییەکان، بە ئامانجی گۆڕانکاری و پێشکەشکردنی ڕێگاچارە بۆ وڵاتە تازە ئازادبوو و دواکەوتووەکان ڕۆڵی بەرچاویان هەبووە.
ئامانجی سەرەکی تیۆردانەرانی ئەمریکایی لە لێکۆڵینەوە و شیکردنەوەی شیوازەکانی گەشەکردن و نوێگەری، بەرگرتن بوو لە تەوژمی کۆمۆنیستی بۆ وڵاتە تازە ئازادبووەکانی جیهانی سێهەم کە لە بنەڕەتدا بەئامانجی بەرگرتن بوون لە تەوژمی ئەمریکا و هەموو ئەو بانگەشە و بڵاوکراوە فەرهەنگییە ڕۆژئاواییەی لە جیهانی سێهەمدا، کە لەدوای جەنگی دووەمی جیهانییەوە پەیداببون. لەگەڵ تێپەڕینی زیاتر لە نیو سەدە بەسەر لێکۆڵینەوەکانی نوێگەری و گەشەکردن، ئەم چەمکە ڕۆژ بە ڕۆژ زیاتر لێڵتر دەبێت و لە پشت گفتوگۆو جیاوازی دیدگای لێکۆڵەرەوان بە شاراوەیی دەمێنێتەوە. ئەمڕۆ لەگەڵ هەبوونی چەندین لێکۆڵینەوە لەم بوارەدا، هاوشێوەی زۆرێک چەمکەکانی زانستە مرۆییەکان، ڕای گشتی و هاوبەش لە نێوان لێکۆڵەرەوان دەربارەی ئەم چەمکە بەدەست نەهاتووە. هەر یەکێک لە ڕێبازەکان، پێناسە و پێوەری تایبەت بە خۆی بۆ ئەم چەمکە پێشکەشدەکات.
هەرێمی کوردستان، لانیکەم دوای بەدەستهینانی ئازادی لە بەهاری ساڵی 1991، و دروستبوونی سەقامگیری سیاسی ڕێژەیی و هەڵبژاردنی پەڕلەمان و دروستبوونی حکومەتی هەرێمی کوردستان. قۆناغێکی نوێی سیاسی هاتەپێش، لەم نووسینەدا وێڕای کارکردنی تیۆری لەسەر چەمکی گەشەی سیاسی، لەسەر بنەما تیۆرییەکان تیشکێک دەخەینە سەر گەشەی سیاسی لە هەرێمیش.
یەکەم: چەمک و پێناسە
چەمکی (گەشەی سیاسی) لە دوو وشەی (گەشە) و (سیاسەت) پێکهاتووە. سەرەتا پێناسی گەشە و سیاسەت دەکەین.
گەشە (گەشەکردن) Development: "بە چاکسازی، پێگەشتن و فراوانبوونی سەرجەم لایەن و دۆخە مادیی و مەعنەوییەکانی ژیان دەگوترێت". لە لایەکی ترەوە "فراوانبوونی سیستمی کۆمەڵایەتی لەبەدەستهێنانی پێداویستییە دیارەکانی کۆمەڵگا، ئاسایشی کۆمەڵایەتی، ئازادی تاکەکەس، بەشداری سیاسی، یەکسانی کۆمەڵایەتی، پێگەشتنی ئابووری، ئاشتی و هاوسەنگی ژینگە، کۆمەڵێکن لەو پێداویستییانە." بەپێناسەی گەشەکردن دادەنرێت.
سیاسەت Politics: پێناسەی جیاواز دەربارەی سیاسەت هەیە. یەکێک لە پێناسەکان بریتییە لە، ئەو ڕێککارانەی حکومەت بە مەبەستی بەڕێوەبردی کاروباری وڵاتەکەی دەیانگرێتەبەر. ڕێککارەکانی حکومەت دەبنە دووبەش: ناوخۆیی و دەرەوە. پەیوەندییەکانی نێوان چین و هاوڵاتییانی ناو یەک وڵات، بریتییە سیاسەتی ناوخۆیی. پەیوەندییەکانی دەوڵەت لەسەر ئاستی جیهان، بە سیاسەتی دەرەوە دادەنرێت. سیاسەت هەم زانستە هەم هونەر. زانستە، لەبەرئەوەی دەبێت یاسا و دەستوور و پێکهاتن و مێژووەکەی فێرببین، ئامانجی لێکۆڵینەوەی سیاسی دۆزینەوەی ئەو بنچینەی یاسا و دەستور و پێکهاتنیانە هەروەها پەیوەندی بەهێز و مەعریفی نێوانیان. هونەرە لەبەرئەوەی بۆ بوون بە سیاسەتمەدار، پێویستە لێهاتوویی و بەهرەی تایبەتی (وەک تێگەشتن، زیرەکی، وریایی، بەرچاوڕوونی، خۆکۆنترۆڵ)نت هەبێت.
گەشەی سیاسی Political Development: بە هۆی بوونی چەند ڕەهەندێکی گشتگیر و جیاوازەوە، ئاڵۆزترین ئاستی کۆمەڵگایە. پێش ئەوەی پێناسەیەکی وردی گەشەی سیاسی بکەین، ئاماژە بە سەرنجی بەشێک لە لێکۆڵەرەوان دەکەین دەربارەی گەشەی سیاسی.
1- روناڵد چیکلوت: بڕوای وایە دەتوانرێت تیۆرەکانی گەشەی سیاسی بکرێت بە سێ بەشەوە:
ئەو دەستەیەی کە گەشەی سیاسی یەکسان دەکەن بە دیموکراسی.
ئەو دەستەیەی گۆڕانکاری و گەشەی سیاسی دەبەستنەوە بە توێژینەوەکانەوە.
ئەو دەستەیەی کە سەرقاڵی شیکردنەوەی قەیرانەکان و قۆناغە یەک لەدوا یەکەکانی گەشەی سیاسیین.
2- بایندەر: بڕوای وایە ئەگەر وڵاتێک بیەوێت بگاتە ئاستی پێگەشتن و گەشەکردن، پێویستە زاڵبێت بەسەر پێنج قەیراندا. (ئەو پێنج قەیرانە بریتین لە: قەیرانی ناسنامە، قەیرانی بەشداری، قەیرانی دەسەڵات، قەیرانی ڕەوایی و قەیرانی دابەشکاری). ئەو بڕوای وایە جیاوازی نێوان وڵاتە گەشەکردووە پیشەسازییەکان و ئەو وڵاتانەی لە دۆخی گەشەکردندان لەوەدایە، ئەوان لە ڕابردوودا بەشێوەیەکی سەرکەوتووانە ئەو قەیرانانەی سەرەوەیان تێپەڕاندووە بە تایبەتی قەیرانەکانی ناسنامە و ڕەوایەتی.
3- هانتیگتۆن: چەمکی گەشەی سیاسی بە ئەنجامی گەشەکردنی پیشەسازی، جوڵە و ئامادەیی کۆمەڵایەتی، پێگەشتنی ئابووری و بەشداری سیاسیی هەڵسەنگاندووە، بۆیە بڕوای وایە، کە لە پڕۆسەی گەشەی سیاسیدا داخوازی نوێ دەردەکەوێت وەک بەشداریکردن و ڕۆڵبینینی نوێتر. بۆیە سیستمی سیاسی پێویستە هێز و توانای پێویستی هەبێت بۆ گۆڕینی ئەو دۆخەی تێیدایەتی، ئەگەر نا ڕووبەڕووی سیستمی چەقبەستوو، ئاژاوە و ... دەبێتەوە.
4- لوسین پای: گەشەی سیاسی بەهێزکردنی توانای رژێمە بۆ بەدەستهێنانی داوا و خواستەکانی خەڵک، پێکهاتەی هەمەچەشن، تایبەتمەندی پێکهاتەکان هەروەها زیادکردنی بەشداری سیاسی. پای بڕوای وایە، بۆ بەدیهێنانی گەشەی پێویستی سیستمێکی سیاسی، دەبێت چەندین قەیران بەسەرکەوتوویی تێبپەڕێنێت. لە ڕوبەڕووبونەوەی قەیراندا ڕەچاوی ئەوەی کامیان لەپێشە و کامیان لەدوایەی نەکردبێت، چونکە دۆخی کۆمەڵایەتی و سیاسی کۆمەڵگاکان جیاوازن لە هەڵبژاردنی ڕێگاچارەی هەریەکێک لە قەیرانەکان. تایبەت بە چەمکی گەشەی سیاسی سێ تایبەتمەندی دیاریکرد:
أ- یەکسانی: لەم حاڵەتەدا گەشەکردنی سیاسی پەیوەستە بە بەشداری جەماوەریی و کارکردنی زۆرینە لە چالاکییە سیاسییەکاندا. ئەم بەشداریکردنە ڕەنگە لە شێوەی بزاوتی دیموکراتی یا لە شێوەی بزاوتی تۆتالیتاریدا بێت، بەڵام خاڵی سەرەکی گۆڕینی خەڵکە بۆ بوون بە هاونیشتمانی چالاک. بەمشێوەیە لانی کەم دەرکەوتنی سەروەری گشتی گرنگە. پێویستە یاساکان تایبەتمەندی گشتییان هەبێت و لە کاتی جێبەجێکردنیشا کەم و زۆر جیاوازییە کەسییەکان نابێت کاریگەرییان هەبێت، بۆ گەیشتن بە پێگە سیاسییەکان پێویستە ڕەچاوی بەرهەم و لێهاتوویی و توانا بکرت نەک هەنگاوە ڕۆتینییەکانی سیستمە کۆمەڵایەتییە کلاسیکییەکان.
ب- توانست: ئەم تایبەتمەندییەی گەشەی سیاسی ئاماژەیە بە توانستی سیستمی سیاسیی لە بەخشیندا "دەرهاویشتەکان" و ڕێژەی کاریگەریی لەسەر کۆمەڵگا و ئابووری. هەروەها توانست هاوشانی جێبەجێکردنی ئەرکی حکومی و ڕادەی کاریگەریی ئەو جێبەجێکردنەیە. مەیلی خۆتەرخانکردنی حکومەتە بۆ بەڕێوەبردنی ژیرانە و پێدانی ئاڕاستەی جیهانییە بە کۆمەڵگا.
ج- گۆڕانکاری لەسەرخۆ: ئەم تایبەتمەندییەی گەشەی سیاسی بریتییە لە فراوانکردنی پێکهاتەکان تایبەتمەندکردنێتی. کاربەدەستان دەیانەوێت کاری تایبەت و دیاریکراویان هەبێت و لە ناو حکومەت بە شێوەیەکی یەکسان کار دابەشکرابێت، هەروەها ئەم تایبەتمەندییە پێکەوەلکانی پێکهاتە و پڕۆسەکان دەگرێتەوە.
5- گابریل ئاڵمۆند:
ئەو لە کتێبە بەناوبانگەکەی بە ناوی (بینگهام پاول) لە ژێر ناونیشانی (سیاسەتە بەراوردکارییەکان) سەرنجەکانی خۆی دەربارەی گەشەی سیاسی خستۆتەڕوو. ئەو پێی وایە بزوێنەری سەرەکی و بنەڕەتی گەشەی سیاسی دەشێت لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی یا لە کۆمەڵگای ناوخۆیی یا لە نێوان نوخبە سیاسییە ناوخۆییەکانی کە لە ئاستی نێودەوڵەتیدان دەربکەون. ئەگەر پڕۆسەی گەشەی سیاسی هەڵقوڵاوی پرسە ناوخۆییەکان بێت، بەهۆی فراوانبوونی بازرگانی و پێشکەوتنی پیشەسازی چینێکی ناوەندیی دەردەکەوێت، ئەم چینە داوای ئەنجامدانی چاکسازی گشتی و بەرزکردنەوەی دۆخی ژیانی خۆیان و بەدیهێنانی داواکارییە نوێکانی بواری ئابووری و سیاسی و کۆمەڵایەتی دەکەن، ئەمانیش دەبنە هێزی بزوێنەری گەشەی سیاسی بە ئامانجی بەدیهێنانی داخوازییەکانیان. ئەگەر پڕۆسەی گەشەکردن پەیوەست بێت هەوڵ و بڕیاری سیاسەتمەدارانەوە، بۆ درێژەدان و بەردەوامییان لە حوکمڕانیکردن ئەمان لەهەوڵی فراوانکردنی دەسەڵاتی و دارایی خۆیانن، لەم ڕووەوە گەشەی سیاسی دۆخی سیاسی و توانای ئەوانی زیاتر کرد، تا لەم ڕێگایەوە پایەکانی حوکمڕانی خۆیان پتەوتر بکەن. بە تێڕوانینی ئالمۆند هەر سیستمێکی سیاسی (4) چوار کێشەی دیاریکراوی چارەسەرکرد توانای بەدیهێنانی گەشەکردنی سیاسی هەیە لە کۆمەڵگادا، ئەو (4) چوار کێشەیە بریتین لە:
أ- کێشەی هێز و دەسەڵاتی سیاسی و یەکپارچەیی.
ب- بونیادنانی هەستی وەفاداری و پابەندبوون بەرامبەر بە گەل و بەرژەوەندییە گشتی و سیستمە سیاسییەکان لە ناو خەڵکیدا.
ج- کێشەی بەشداریکردن، کە هۆکاری داخوازییە نوێیەکانە، بەتایبەتی دەربارەی بەشداریکردن لە دەسەڵات و بڕیاری سیاسی.
د- بونیادنانی پڕۆسەی دابەشکردنی سەرچاوە و دەرامەتە داراییەکان و دەرفەتە هەمەجۆرەکانی ژیان وەک دەرفەتی خوێندن و کار و دەستکەوت و دۆزینەوەی هەلی کاری نوێ و چاودێریکردن و کۆنترۆڵکردنی هەموو داهاتەکان.
6- ئیزنشتات: ئەو گەشەی سیاسی بەستۆتەوە بە پێکهاتەی سیاسی هەمەچەشن و تایبەتمەند، دابەشکردنی دەسەڵاتی سیاسی بەسەر هەموو بەش و پێکهاتەکانی کۆمەڵگا. بە ڕای ئەو بەپێی ئەندازەی پێکهاتەکانی کۆمەڵگا، کە هەر یەکێکیان بەپێی ڕێژەی خاوەندارێتی شناسی سەربەخۆی خۆی بەشداری لە زیادکردنی گەشەی سیاسیدا دەکات. بۆ نمونە لە ڕژێمێکی کلاسیکی باوکسالاریدا سەرکردەکان توانای سودوەرگرتنی گونجاویان نییە لە توانا و سەرچاوەکانی کۆمەڵگا، بەرامبەر بەدیهێنانی خواستی گشتی لە دۆخێکی چەقبەستوو دان.
بەشێوەیەکی گشتی، دەتوانرێت گەشەی سیاسی بەمشێوەیە پێناسە بکەین: گەشە (گەشەکردن)ی سیاسی Political Development زیادکردنی توانا و کارایی سیستمێکی سیاسییە لە ڕێککردنەوەی دژەبەرژەوەندی نێوان تاکەکان و کۆمەڵ، پێکهێنانی مرۆڤپەروەری و ئازادی و گۆڕانکاری بنەڕەتی لەکۆمەڵگایەکدا. گەشەی سیاسی هاوواتای پێگەشتنی دیموکراسییە، ڕێژەی خواستی سیستمێکی سیاسیە بۆ گەشەکردن لە چەقبەستوویی بەرەو کراوەیی، لە سادەیی بەرەو ئاڵۆزیی، لە پاشکۆیەتی بەرەو سەربەخۆیی و لە پەرتەوازەیی بەرەو یەکگرتوویی، بە هەمان ڕێژە گەشەی سیاسی لەو سیستمەدا پەرەدەستێنێت. نوێگەری سیاسی زۆرتر ئاماژەکردن بوو بە جوانکاری لەڕواڵەتی سیاسەتدا، لەکاتێکدا گەشەی سیاسی زیاتر لایەنی ڕەفتاری و بونیادی دەگرێتەوە. بە زمانێکی تر، کاتێک نوێگەری سیاسی سەروکاری لەگەڵ سەرخاندا هەبوو، گەشەکردنی سیاسی سەرقاڵی گۆڕانکاری بوو لە ژێرخاندا. بۆ دەزگایەک هەر سێ هۆکاری کارامەیی و بیرکردنەوەی پراکتیکی و یەکانگیری ئایدیۆلۆژی ڕابەران و شوێنکەوتوان لە پێداویستییەکانی گەشەی سیاسین.
دووەم: نیشاندەرەکانی(مؤشرات) گەشەی سیاسی
پێچەوانەی پێوەرەکانی گەشەکردنی ئابووری کە پێوەری چەندێتین و لە ڕێگای نیشاندەرەکانی داهاتی گشتی نیشتیمانی، داهاتی تاکەکەس، بەرزبوونەوە یا نزمبوونەوەی هێزی فرۆش، ڕێژەی کارداری و .... دەتوانرێت ڕادەی گەشەکردنی ئابووری لە چوارچێوەی ئامارییەکان بە هەژمارێکی ورد بخرێتە بەرچاو و هەڵسەنگاندی بۆ بکرێت. بەڵام بۆ گەشەی سیاسی توانای ئەنجامدانی ئەم جۆرە کارەمان نییە، لەبەرئەوەی بە هۆی نەبوونی رەگەزەکانی چۆنێتی گەشەی سیاسی ناتوانرێت بەشێوەیەکی بیرکارییانەی ورد گەشەی سیاسی بپێورێت. بۆ نموونە وەک چۆن بەسەختی دەتوانیت ئاستی گەشەپێدانی کۆمەڵایەتی یا ڕەوایی سیاسی و دامەزراوەیی بوون لە کۆمەڵگایەک دیاریبکرێت بەهەمان شێوە تێگەشتن لە پێوەری گەشەی سیاسی سەختە. بابەتێکی گرنگ هەبوونی گۆڕدراوێکی (متغیر) زۆر و ئاڵۆزی پەیوەندی نێوان گۆڕدراوەکان کارێکیان کردووە کە زۆ با سادەیی ناتوانیت کارتێکەر و کارتێکراو لەیەکتر جیابکەیتەوە. بۆ نموونە ڕەوایی سیاسی هۆکاری زیادبوونی ئاستی بەشداری سیاسییە لە کۆمەڵگادا، هاوکات بەشداری سیاسی و کۆمەڵایەتی کاریگەری هەیە لەسەر گەشەی سیاسی و ڕەوایی سیاسیدا. لێکۆڵەرەوانی زانستی سیاسی کۆکن لەسەر زۆرینەی پێوەرە سەرەکییەکانی گەشەی سیاسی وەک ڕەوایی و بەشداری سیاسی، بەڵام بە سەرنجدان لەو ڕەگەزانەی پەیوەندیدارن بە کۆمەڵگەکان و ڕۆشنبیرییان و پێکهاتە جیاوازە ئابووری، سیاسی و کۆمەڵایەتییەکان، بە سادەیی ناتوانرێت بە تێڕوانین لەو پێوەرانە بزانین ئایا لە ڕووی سیاسییەوە گەشەیکردووە یاخود دواکەوتووە. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا دەتوانین ئاماژە بەو نیشاندەرانە بکەین کە ڕەزامەندی زۆرینەی لەسەرە:
1- پێوەری ڕەوایی سیستم و هۆشیاری خەڵک بەرامبەر بە حکومەت.
2- بەشداریکردنی خەڵکی لە دامەزراوە کۆمەڵایەتی، سیاسییەکان وەک هەڵبژاردنی پارت و دەزگا سیاسییە ناحکومییەکان و ڕۆژنامەگەری و دەسەڵاتی هەڵبژاردنی حکومەت و ئاستی ئازادییان.
3- دەوڵەتی قانون، نەک حکومەتی تاکەکەسی زۆرەملێ و دیکتاتۆری و تاکەکەسی نەبوونی سیستمی سیاسی.
4- رادەی دەسەڵاتی بەدیهێنانی داخوازییەکانی خەڵکی لە ڕێگای پێکهێنانی تۆڕێکی کارگێڕی کارامە و چالاک و چارەسەرکردنی یاساییانەی کێشە و تەنگژە سیاسییەکانی کۆمەڵگە.
ئەمانەیە کە دەبنەهۆی ئەوەی گەشەی سیاسی زۆرینەی کێشەکانی کۆمەڵگا داخراوەکان چارەسەردەکات و گەشەکردن تیایاندا ڕوودەدات. ئەو نیشاندەرانەی دەرخەری هەبوونی گەشەی سیاسییە لە کۆمەڵگایەکدا، بە بوونی هەموو ئەو نیشاندەرانەی باسمانکرد دەردەکەوێت ئایا کۆمەڵگایەک گەیشتووە بە گەشەی سیاسی یاخود نا.
ئەگەر بەپێ نیشاندەرەکان هەڵسەنگاندێک بۆ هەرێمی کوردستان بکەین، دەتوانین بڵێی ڕاستە سیستمی سیاسی سیستمێکی دیموکراتی و لەڕێگای سندوقەکانی هەڵبژاردنەوە حکومەت دامەزراوە، بەڵام هێشتا خەڵک و حکومەت متمانەی تەواوەتیی لە نێوانیان نییە. بەشداری خەڵک لە دامەزراوە کۆمەڵایەتی و سیاسییەکان فەراهەمە بەڵام خەڵک ڕۆشنبیرییان لە ئاستی پێویستا نییە بۆ دەستنیشانکردنی ئاڕاستەی سیاسیی و بەشدارییان و زۆرجار بەرژەوەندی ئاڕاستەکان دەگۆڕێت. دەوڵەت بەشێوازە تیۆرییەکەی دەوڵەتی قانوونە بەڵام هێشتا تاکەکەس و خێزان و خێڵ ڕۆڵیان هەیە لە حکومەت و دامەزراوە سیاسییەکان. داخوازی خەڵک هێشتا لە بازنەی پێداویستییە سەرەتاییەکانە، ئەمەش میچی داخوازی خەڵکی هێند نزمکردۆتەوە کە حکومەت لە ئاست داخوازییە سەرەتاییەکان نییە نەک داخوازی باڵاتر.
سێهەم: هۆکار و میکانیزمەکانی گەشەی سیاسی
لە ئەزموونی ئەو دوو سەدەیەی کە بە هاتنی حکومەتە دیموکراتییەکان تێپەڕین، کۆمەڵە میکانیزمێکی سیاسی توانییان دەسەڵاتی خۆیان بسەپێنن بەسەر بەدیهێنای گەشەی سیاسی، هەمان ئەو میکانیزمانە بە یەکێک لە مەرجە سەرەکییەکانی گەشەی سیاسی دادەنرێت. گرنگترین میکانیزمەکان بریتییە لە:
1- هەڵبژێردراوی دامەزراوە سیاسییەکان؛ بەو واتایەی کە، یەکەم سەرچاوەی دەسەڵات و پێگە بەفەرمی لە لایەن کۆمەڵگاوە دانپێدانراوە. دووەم ئەم بە فەرمی دانپێدانانە مافی ئەوەی پێداوە کە دەسەڵات و پێگەی حوکمڕای بەدەستەوە بگرێت. سێهەم: بەمەبەستی حوکمڕانیکردن کار بە میکانیزمی پێسپاردنی نوێنەرایەتی دەکات. لەم پێسپاردنەدا دەبێت بتوانێت هەڵبژاردن لە هەلومەرجی گونجاو ئەنجامبدرێت، هەموو ئەو کەسانەی ئارەزووی نوێنەرایەتییان هەیە، مافی بەشداربوونیان هەبێت و لانی کەم لە یاسادا جێگیرکرابێت تەواوی ئەندامانی کۆمەڵگە مافی خۆهەڵبژاردنیان هەیە. لە سیستمە دیموکراتییەکاندا بە مەبەستی بەدەستهێنانی یەکسانی ڕاستەقینە لە هەڵبژاردنەکاندا کۆمەکی زیاتری هەموو پارتە سیاسیە بچوکەکان دەکرێت تا بتوانن لە بانگەشەکردن لەگەڵ ڕکابەرە بە هێزەکانیان واتە پارتە گەورەکان کێبڕکێ بکەن.
2- چاودێری هاوڵاتییان بەسەر دامەزراوە سیاسییەکانەوە؛ کۆمەڵگا دەبێت بتوانێت لە ڕێگای دامەزراوەییکردنەوە، پێگەی سیاسی بگەیەنێتە ئاستێک کە، یەکەم، هاوشێوەی کەسەکان لێپرسینەوە و دادگایی دەزگاکان بکرێت و لە کاتی دەرکەوتنی تاوانەکانیان سزابدرێن. دووەم، ئەوان بەرپرسن بەرامبەر بە خەڵک و مافی خەڵکە بەرگری لەخۆی بکات بەرامبەر پێشێلکاری دەزگاکان و بەرپرسەکانیان، لەبەرئەوەی لە ڕێگای هەڵبژاردنەوە هاتوون دەتوانرێت گۆڕناکاری لە هەموو دەزگاکاندا بکرێت. گەشەی سیاسی نابێت لە وەک "توانای گۆڕانکاری" لێی بڕوانرێت، بەڵکو لە ڕووی لۆژیکییەوە دەبێت وەک خودی گۆڕانکاری لێی بڕوانرێت. گرنگترین ئەو گۆڕانکارییەی دەبێت ببینرێت بریتییە لە (جێگۆڕکێی دەستەبژێر- بەرپرسان). بەو واتایەی کە هیچ کەسێک بە شێوەیەکی ماوە درێژ لە هیچ پێگەیەکدا (بەدەر لەهەندێ پێگەی تایبەت کە پارێزەری یەكێتی و ناسنامەی نەتەوەیین) نەمێنێتەوە. دیاریکردنی ماوەی یاسایی خولەکانی نوێنەرایەتی بە نموونە ماوەی سەرۆک کۆمار میکانیزمێکی زۆر بەسوودە کە دەتوانێت دڵنیایی ببەخشێتە گەشەی سیاسی.
ڕوونی (شەفافیەتی) زانیارییەکان و گەرانتی بەردەوام چالاکبوونی لە ژینگەی سیاسیدا، ئازادی ڕۆژنامەنووسی و هۆکارەکانی ڕاگەیاندن بەشێوەیەکی گشتی گرنگی زیاتریان هەیە لە ئازادی پارت و چالاکییە سیاسییەکان. ئەزموونی چەند دەیەی پێشوو لە جیهان ئەوەیان پیشاندا، کە بێ بوونی شەفافییەتی سیاسی تەواوی ڕێژەیی کە تەنها لە ڕێگای ئازادی ڕاستەقینەی ڕاگەیاندنەکانەوە بە دەستدێت، چالاکی پارت و گروپە سیاسییەکان یا شێوەی تایبەتی خۆیان وەردەگرن یا ئامادەییە هاوبەشی گەندەڵی دارایی بێت یاخود سەرئەنجام دەچێتە ژێر دەسەڵاتی تەواوی دەسەڵاتە دواکەوتووەکانەوە.
گەشەی سیاسی بەبێ ئازادی ڕاگەیاندن هیچ واتایەکی نییە. هەروەها مەرجی ئەم ئازادییە تەنها بریتیی نییە لە حکومەت دان بەو مافی ئازادییەدا بنێت؛ بەڵکو بریتییە لە توانا و دەسەڵاتی حکومەت بۆ پاراستنی و گەرانتیکردنی ئەو مافە. هەبوونی گروپگەلی فشاری شێوە و ئاست جیاواز کە دژایەتی ئازادی ڕاگەیاندن بکەن، ئاماژەی نیگەرانی لاوازی و کەمبوونەوەی دەسەڵاتی دەوڵەتە کە دەبێتە بەربەستێکی گەورەی بەردەم گەشەی سیاسی.
پەرتەوازەیی زیاتر لە نێوەندی سیاسی جا چ لەناو دامەزراوەکان، چ لەناو ڕۆڵبینانی بواری دەسەڵاتی سیاسی لە کۆمەڵگای پێش قۆناغی پیشەسازی لە ژێر ناوی نەتەوایەتی، خێزان، پێگەی کۆمەڵایەتی و ..... کاتی گەیشتنی کۆمەڵگا بە مۆدێرنیتە دوچاری شکستبوونەوە، بەڵام ئەزموون ئەوەی نیشاندا، بەشێوەیەکی گشتی، لە وڵاتانی گەشەسەندوو دوای ماوەیەک کێشمەکێشی ئاشکرا لە نێوان هەردوو بواری دەسەڵاتی سیاسی، جۆرێک لە تێکەڵبوون و پێکەوەبوونی ناتەندروست لەنێوانیان دروستبوو تا لەکۆتاییدا گەیشت بە دەسەڵاتی مۆدێرن. بەواتایەکی تر، هاوکات شکڵە نوێیەکانی گەشەی سیاسی هاوشێوەی ئەنجومەنی یاسادانان و دامەزراوەکانی هەڵبژاردن و ... هتد کە بەشێوەی ڕوکەش دەردەکەوتن، بەڵام لە ڕاستیدا لە پشتەوەی ئەم دیاردە دیموکراتییانە هەمان پەیوەندی کە پێش قۆناغی پیشەسازی وەک سیستمی خزمایەتی، نەتەوایەتی، خێڵایەتی و هتد... بە هەمان شێوە حکومەت بەڕێوەدەبەن.
بەردەوامبوونی ئەم دۆخە و ڕووبەڕوونەبوونەوەی بەرامبەری وادەکات کۆی سیستمی سیاسی و کۆمەڵایەتی ئیفلیج ببێت و پڕۆسەی پێگەشتن و گەشەکردنی لە هەموو ڕوویەکەوە ڕابوەستێ یاخود هێواش بێتەوە. ئەم حاڵەتە بەهەمانشێوە هۆکاری گەندەڵی ناوخۆیی و درێژخایەنی دامەزراوە سیاسییە نوێیەکانە و ئەنجامی کۆتایی دەبێتە هۆی پشتتێکردن زیاتر لە پێشو و بێمتمانەیی زیاتری خەڵکی بە کارامەیی ئەو دەزگایەیە، کە دەبێتە هۆکاری خولانەوە لە بازنەیەکی بەتاڵێ نەگەیشتن بە گەشەی سیاسی.
لەگەڵ ئەو میکانیزمانەی لە پێشەوە باسکران، بەشێک لەو هۆکار دەبنە زیادکردنی گەشەی سیاسی لە کۆمەڵگادا بریتین لە:
1- خوێندەواربوونی خەڵک: کە لەم ڕێگایەوە ئاگاداری لە دۆخی دونیا دەبێت و ئاشنا دەبێت بە مافەکانی خۆی و زیاتر ئامادەدەبن بۆ شێوازی ژیانێکی گەشەکردووتر.
2- پێشکەوتنی زانیاری و تەکنەلۆژیا: گرووپەکانی زانیاری و تەکنەلۆژی پشتیوانی زیاتری هەستکردن بە ئازادی دەکەن دژی حکومەتەوە و لە ئەنجامیشدا دەتوانن دەسەڵاتیان ڕاستبکەنەوە.
3- دەرکەوتنی دەستەبژێری پێشەنگ: ئەوان بە ڕەخنەگرتن لە بیرکرنەوەی دواکەوتوو و خستنەڕووی پرسیارە نوێکانیان، بە داهێنانی ئاڵنگاری ڕۆشنبیریی نوێ، داهێنان دەکەن و هانی گۆڕانکاری دەدەن.
4- نوێگەری لە نەریتخوازیدا: لەناو گروپە نەریتخوازەکان چینێک پەیدادەبن کە بە لێکدانەوە و ڕاڤە نوێیەکانیان یارمەتی گۆڕینی نەریتگەرایی مێژویی، نەتەوەیی و ئاینی دەدەن.
5- بزاڤی ڕوناکبیری: روناکبیران ویژدانی هەستیاری کۆمەڵگەن و بە گەمە نوێ و بەڵکە مەترسیدارە فیکری و کۆمەڵایەتی و سیاسیەکانیان هۆکارەکانی گەیشتن بە گەشەی سیاسی فەراهەمدەکەن.
پێنجەم: بەربەستەکانی بەردەم گەشەی سیاسی
گرنگترین ئەو ڕێگریی و بەربەستانەی دەبنە هۆکاری کەمی گەشەی سیاسی، بریتین لە:
1- زەبروزەنگی سیاسی:
زەبروزەنگێک کە لە چوارچێوەی میکانیزمەکانی دەسەڵاتدا لە تواندا بێت شیکردنەوە و لێکدانەوەی بۆ بکرێت. زەبروزەنگی سیاسی دیاردەیەکی فرە ڕەهەندە. ڕووی یەکەمی ئەم زەبروزەنگە ئەوەیە کە ئەم حکومەتە بەزۆر هاتووە. لە ڕوویەکی ترەوە گروپە سیاسییەکانیش لەبەرچاو کەوتوون، لە ڕووی سێهەم هاووڵاتییانیش بەشێوەیەکن کە خۆیان هۆکاری ئەو زەبروزەنگەبن یا بێدەنگن بەرامبەری، لەڕووی چوارەمیش دامەزراوە و ڕێکخراوەکانیش وا دەردەکەون، کە دەتوانن پشتیوانی ئەو کەسانە بن کە دژی زەبروزەنگی سیاسین، تەنانەت لەو کۆمەڵگایانەش کە گەشەی سیاسییان نییە، بەڵام لە گەرانتیکردنی ئەندامەکانی خۆشیان بێدەسەڵاتن. زەبروزەنگی سیاسی لە کۆمەڵگادا گرنگترین ڕێگری گەشەی سیاسییە؛ چونکە زەبروزەنگی سیاسی ئەم ڕۆڵانە دەبێنێت کە لە خوارەوە باسکراون و دەرئەنجامەکەشیان نەبوونی گەشەی سیاسییە:
أ- توندوتیژی سیاسی، دەسەڵاتی سیاسی دەوڵەت لەناودەبات.
ب- لەڕووی ئەرکەوە، ئاڵۆزی لە پڕۆسەی سیاسی ئاساییدا پەیدادەبێت.
ج- داخوازی چاکسازی و گۆڕانکاری بەرزتر لە ئاستی وێرانکاری و لەناوچوون دەبینێت.
د- بەرهەمی نەگونجاوی کۆمەڵایەتییە.
ه- خەرجییەکی زۆرە لەسەر دەسەڵاتی سیاسی.
و- ڕێگریدەکات لە داخوازی هاوڵاتییان، کە بە ڕای هاوڵاتییان داخوازییەکی ئاساییە.
2- بوونی دەوڵەتی زۆرەملێ
دەوڵەت لە حکومەتە زۆرەملێکاندا گرنگترین دەزگایە لە پێکهاتەی سیاسییدا. هاوشێوەی دامەزراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی ئامادەییان نییە. لەم بارەوە دەوڵەت حەزدەکات کارەکانی خۆی فراواندەکات و دەستوەردەداتە ورد و درشتی هەموو کارەکانەوە، ئەگەر دەوڵەت دەستبخاتە نێو هەموو مەیدانەکان توانای بەدەمەوەچوون و بەرپرسیارێتی کەمدەبێتەوە، واتە دەوڵەت لە دۆزینەوە و ئاڕاستەکردنی داخوازییە کاریگەرەکانی کۆمەڵگا و توانای وەڵامدانەوەی ئەو داخوازییانە و ئاڕاستەکردنی چالاکییە کۆمەڵایەتییەکانی نییە.
لە گرنگترین تایبەتمەندییەکانی دەوڵەتی زۆرەملێ لە دەستدانی بنەمای بەشداریکردنە لە کۆمەڵگادا و لەم جۆرە حکومەتانەدا خەڵکی تامەزرۆییان بۆ بەشداریکردن نییە، لەڕاستیدا بەشداریکردنی سیاسی لە لەیەن تاکەکانەوە بەستراوەتەوە بە بەرژەوەندییە تایبەتەکانی خۆیانەوە بۆیە کاتێک تاکەکانی دەچنە مەیدانی سیاسییەوە مەبەستیان گەیشتنە بە خواست و بەرژەوەندییەکانی خۆیان. ئامانجی سەرەکی کەسەکان لە بەشداری سیاسی بریتییە لە ڕۆڵبین لە هەڵبژاردنی بەرپرسانی جێبەجێکار و چۆنێتی بڕیارەکانیان ئەمەش لە پێناو بەدەستهێنانی زۆرترین بەرژەوەندیە تایبەتەکانی خۆیان. بەڵام ئەم جۆرە بەشداریکردنە لە فەرهەنگی سیاسی حکومەتە زۆرەملێکاندا بوونی نییە.
3- دەستگرتن بەسەر سەرچاوەکانی هێزدا:
زیادبوونی کۆنترۆڵی حکومەت بەسەر سەرچاوەکانی هێز (بەگشتی سەرچاوەکانی سەپاندن و ئەوانی تریش) گریمانەی بەشداریکردن و کێبڕکێی سیاسی کەمدەکاتەوە و دەبێتە بەربەست لە بەردەم گەشەی سیاسیدا. زۆرجار لە دۆخی قەیرانە سەرەکییەکاندا، حکومەت زیاتر کۆنترۆڵی سەرچاوە هەمەجۆرەکان دەکات. دەشێت ئەو قەیرانانە بریتیبێت لە شکستهێنانی سیستمی سیاسی، کودەتای سیاسی، لاوازی نیشتیمانی و ئابووری لە دژی ڕژێمێکی نێودەوڵەتی و دەرنەکەوتنی سیستمی سیاسی پێکەوەگرێدراو و ڕێکوپێکی نوێ و ململانێ لەسەر دەسەڵاتی سیاسی. دەستگرتن بەسەر سەرچاوە هەمەجۆرەکان لە سەرەتاکانی پڕۆسەی پێکهێنانی دەوڵەتی نەتەوەیی نوێ (سەردەمی حکومەتە ئازادکراوەکان) پێویست دەزانرا. بەهەرحاڵ هەبوونی کۆنترۆڵی چڕ لەسەر سەرچاوەکان پێش ئەوەی بەشداریکردن بەرفراوان بکرێت لە فۆڕمی سیاسەتدا، دەبێتە ڕێگر لەبەردەم گەشەی سیاسی. لەبەرئەوەی کۆنترۆڵی حکومەت بەسەر سەرچاوەکانی دەسەڵات، ئاستی هێز و دەستگرتن بەسەر دەسەڵات لای حکومەت زیاتر دەکات و توانای کێبڕکێ و بەشداری سیاسی کەمدەکاتەوە. ئەگەر کۆنترۆڵی سەرچاوە هەمەجۆرەکان لە ژێردەستی حکومەت بێت چالاکی حکومەت زیاد دەکات، بەڵام بە تەواوی دەبێتە ڕێگر لەبەردەم کێبڕکێ و بەشداریکردنی سیاسی و ئەمەش بەواتای ڕوونەدان و ڕێگریکردن لە گەشەی سیاسی.
4- هەبوونی ناتەبایی تێکدەرانە:
هەبوونی هەر جۆرە ناتەباییەکی وێرانکەر لەهەر کۆمەڵگایەکدا ڕێگرە لە دروستکردنی کۆدەنگی لەسەر ئامانجی ژیانی سیاسی و پێکهێنانی چوارچێوەی بەشداریکردن و ... هەروەها ڕێخۆشکەر دەبێت بۆ پێکهێنانی سیستمێکی سیاسی دوور لە کێبڕکێ. ئەمجۆرە ناتەباییانە دەشێت ناتەبایی ئابووری (چینایەتی) ناوخۆیی و ناوچەیی، نەتەوەیی و فەرهەنگی بێت. بە دڵنییاییەوە بوونی ناتەبایی لەوشێوەیە ڕێگر دەبێت لە پێکهێنانی ناسنامەی نیشتیمانی یەکگرتوو. ئەڵبەتە دەشێت کۆمەڵگەیەک بەشێوەی بونیادی و شاراوە ناتەبایی تێدابێت بەڵام ئەو ناتەباییەکی چالاک و سیاسی نییە. ناتەبایی و ململانێی کۆمەڵایەتی کاتێک بگاتە ترۆپکی ناتەبایی فیکری و ئایدیۆلۆجی لە کۆمەڵگادا، دەبێتە ڕێگر لەبەردەم گەشەی سیاسی.
لەو وڵاتانەی کە ناکۆکی ناوخۆیی، ناوچەیی، نەتەوەیی، فەرهەنگی، چینایەتییان هەیە، ئەمانە ڕێگرن لە دەرکەوتنی کەشی پێویستی گەشەی سیاسی و بەربەستی بۆ دروستدەکەن؛ چونکە بە گشتی ناکۆکی ژیانی کۆمەڵایەتی و سیاسی بەرەو بەدبینی و بێمتمانەیی و ترس و زەبروزەنگ دەبات و ئەمانەش هەموویان ڕێگرن لەبەدەم گەشەی سیاسی.
چەند هۆکارێکی تریش ڕێگرن لەبەردەم گەشەی سیاسی کە بریتین لە: چەقبەستوویی، لەدەستدانی پاڵنەری هەوڵدان بۆ بەدەستهێنانی پێگە و بەرپرسیاریتی لەناو خەڵکدا، گەندەڵی سیاسی بە ئامانجی بەرژەوەندی تایبەتی، پەرتەوازەیی پارتە سیاسییەکان، دەسەڵاتی مەرکەزی و سیاسیبونی هێزە چەکدارەکان، خۆ بە ئەفسانە زانین، هەستیاری بەرامبەر یەکدی، گومانبردنی خراپ بە دەستپێشخەری....
بەشێکی زۆر لە بەربەست ڕێگرییەکان لە هەرێمی کوردستان بوونیان هەیە، وێڕای نەبوونی قەوارەی سیاسی سەربەخۆ و پاشکۆیی سیاسی و ئابووری وڵاتێکی قەیراناوی وەک عێراق، بەشێکی زۆری ڕێگرەکان کاریگەری ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆیان هەیە لە چەقبەستنی گەشەی سیاسی لە هەرێمی کوردستان، راستە بوونی بەشێک لە بەربەستەکان ڕێژەیی و هەندێکیان شاراوە و هەندێکیان زەقن بەڵام بەشێوەیەکی گشتی ڕەگی زۆرێک لە ڕێگرییەکان لە پڕۆسەی سیاسی و حوکمڕانی هەرێمی کوردستان ئامادەن و بەشێکیان ڕەگ و ڕیشەی مێژوییان هەیە.
ئەنجام:
وەک پێشتر باسکرا هەرێمی کوردستان کەمترین نیشانەکانی گەشەی سیاسی تێدا بەدیدەکرێت و زۆرینەی بەربەستەکانیش بوونیان هەیە، بۆ تێپەڕاندنی ئەو دۆخە، گرنگترین شت کە هێزەسیاسییەکان تێی بگەن، گەشەی سیاسی بە واتای ڕۆشتنی ئەوان نییە، دژی هەبوون یا نەبوونی هیچ هێزێکی سیاسی نییە، بەڵکو پێچەوانەی بیرکردنەوەیانە بەوەی پێیان وابێت هاتنیان بەشۆڕش شەرعییەتی مانەوەی هەمیشەییان لە دەسەڵات پێببەخشێت، بەڵکو ئەگەر گەشە بەخۆیان نەدەن ڕۆژێک دێت شۆڕشیان بەرامبەر بکرێتەوە. بۆیە پێشنیازدەکەین:
1- کاربکرێت بۆ دەستنیشانکردنی ڕێگرییەکانی گەشەی سیاسی و دانانی پلان و سیاسەتی تایبەت بە چارەسەرکردنی.
2- هەموو ئەو میکانیزم و هۆکارانەی باسکران لە باشترین میکانیزمەکانی گەشەکردنی سیاسین بە پێی توێژینەوەکان، بەپێی گونجاوی و پێویستی و دۆخەکە هێزە سیاسییەکانی کوردستان، بۆ گەشەی سیاسی دەتوانن سودیان لێوەربگرن.
سەرچاوە: NAS
1- یەکێک لە وانەکانی دکتۆرا، کارگێڕی گشتی، وانەی (کارگێڕی گشتی و دامەزراوە سیاسییەکان، د. حەسەن نوربەخش) زانکۆی تاران.
ليست هناك تعليقات
إرسال تعليق