بۆچی كوەیتییەكان باوەڕیان بە سیستمی تەندروستی وڵاتەكەیان نییە؟‌

بەیەكێك لە وڵاتە پێشكەوتووەكانی كەنداوی عەرەبی دادەنرێت، خاوەنی ئابورییەكی بەهێزەو لە ڕووی ڕووبەریشەوە هێندە گەورە نییە، گەرچی لەڕووی مێژوییەوە كێشەی هەیەو سەردەمانێك عێراق بە پارچەیەك لەخۆی دەزانێت، بەڵام بەهۆی وابەستەیی سیاسی و توانای ئابورییەكەوە بەشێكی زۆر لە وڵاتانی رۆژئاوا بەدەمیەوە هاتن و دەربازیانكرد لە ژێر داگیركەریی عێراقدا، كوەیتیەكان لەژێر سایەی میرەكانیاندا حەساونەتەوەو لەگەڵ ئەوەشدا هێشتا نەخۆشخانەكانی ئەمەریكا دوا مەئوای دەسەڵاتدارەكانیانە، ئاخۆ بۆچی ناتوانن سیستەمێكی تەندروستی هێندە بەهێز دروستبكەن كە خۆیان متمانەیان پێی هەبێت و بوێرن خۆیان ڕادەستی پزیشكی وڵاتەكەی خۆیان بكەن.

سەباح ئەحمەد جابر كۆچی دوای كرد

شێخ سەباح ئەحمەد جابر ئەحمەد رۆژی 29/9/2020 لەتەمەنی 91 ساڵیدا لە نەخۆشخانەیەكی شاری روشستری سەر بە ویلایەتی مینیوسوتای ویلایەتەیەكگرتووەكانی ئەمریكا كۆچی دوای كرد، شێخ سەباح 15 هەمین میری وڵاتەكەی بوو، لە 29/ كانونی دووەمی ساڵی 2006 وە دەسەڵاتی لەشێخ سەعد عبدالله سالم الصباح وەرگرت، شێخ سەباح لە 16ی حوزەیرانی ساڵی 1929 لە ناوچەی جەهرای كوەیت رۆژئاوای شاری كوەیتی پایتەخت لەدایك بووە.

شێخ سەباح بە 15 هەمین میری وڵاتەكەی دادەنرێت لەدوای دروستكردنی ئیمارەی كوەیت و پێنجەم میری دوای سەربەخۆی كوەیتە، كوڕی چوارەمی ئەحمەد جابر سەباح و منیرە عسمان سەعید بووە، بۆماوەی نزیكەی 40 ساڵ وەزیری دەرەوەی كوەیت بووە.

شێخ سەباح و وەزارەتی دەرەوە

شێخ سباح ئەحمەد لەساڵی 1954 و پێش سەربەخۆی كوەیت بەشداری كاری سیاسی كردووە و بۆتە ئەندامی لیژنەی جێبەجێكردنی باڵا كە لەئاستی وەزیری ئێستادا بووە، لەدوای وەرگرتنی سەربەخۆی كوەیت لەساڵی 1961 شێخ سباح بۆتە وەزیری رێنمایی و راگەیاندن و لەساڵی 1963 پۆستی وەزیری دەرەوەی وڵاتەكەی وەرگرتووە، و لەمێژووی كوەیتدا دووەم كەس بووە ئەو پۆستە وەربگرێت، لەو سەردەمەی ئەو وەزیری دەرەوە بوو توانی كوەیت لە زۆرینەی ریكخراوە نێودەوڵەتی و عەرەبی و ئیسلامیەكان بكاتە ئەندام جگە لەوەی نێوەندگیری بۆ چارەسەری ژمارەیەك لەكێشەكانی وڵاتانی جیهان كردووە و لەبەشێك لەو نێوەندگیریانەش سەركەوتوو بووە لەوانەش نێوەندگیری لەنێوان سعودیە و میسر لەساڵی 1965-1966 لەسەرخاكی یەمەن، و لەساڵی 1968 بەشداریكرد لەچارەسەری كێشەی نێوان ئێران و بەحرەین، تێیدا ئێران داوای خاكی بەحرەینی دەكرد، و لەساڵی 1969 بەشداریكرد لەچارەسەری كێشەی نێوان عێراق و ئێران لەسەر كەنداوی عەرەبی، و لەچارەسەری چەندین كێشەی نێودەوڵەتی بەشداریكردووە.

شێخ سەباح رابەرایەتی هەوڵێكی دیبلۆماسی گەورەی كرد لە2ی ئابی 1990 كاتێك سەدام حوسێن وڵاتەكەی داگیركرد، و توانای لەماوەیەكی كەمدا قەناعەت بە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بكات بۆ ئەوەی وڵاتەكەی لەدەست بەعسیەكان رزگار بكات و سەرئەنجام لە 26ی شوباتی ساڵی 1991 هاوپەیمانی نێودەوڵەتی توانی كوەیت لەدەستی عێراق رزگار بكات.

شێخ سەباح تا 23ی تەموزی ساڵی 2003 و لە 21 كابینەی حكومەتدا بەشداری كردووە و تەنها لەیەك كابینەی چەند مانگیدا بەشدارنەبووە و لەكابینەیەكیش وەزیری ناوخۆ بووە بە وەكالەت و لەكابینەیەكی تر وەزیری دارایی و نەوت بووە بە وەكالەت و لەكابینەیەكی حكومەتدا وەزیری راگەیاندن بووە بە وەكالەت.

ئال سەباح

بنەماڵەی ال السباح بنەماڵەی فەرمانرەوای كوەیتن لە ساڵی 1752 وە، رەگ و ڕیشەیی ئەو بنەماڵەیە دەگەڕێتەوە بۆ بنی عەتەبە، كە هاوپەیمانیەتی نێوان ژمارەیەك هۆز بووە لەرۆژهەڵاتی دوورگەی عەرەبی، شێخ سەباح بن جابر ی گەورە لەلایەن گەلەكەوە راستەوخۆ بەیعەتی پێدراوە بۆ ئەوەی فەرمانرەوایەتی بكات و یەكەم كەس بووە لەو بنەماڵەیە كە دەسەڵاتی گرتۆتە دەست و دوای خۆشی ئەندامانی تری بنەماڵەكەی بوونە حوكمران و نازناوی شێخ لە بەڵگەنامە فەرمیەكاندا بەكاردەهێنن.

شێخ سەباح جابر لەساڵی 1700 لەدایك بووە و لەساڵی 1752 دەسەڵاتی كوەیتی گرتۆتە دەست تا ساڵی 1762 لەو ساڵەدا كۆچی دوای كردووە، وەرگرتنی دەسەڵاتیش بەپێی رێككەوتنێك بووە بۆ دابەشكردنی دەسەڵاتەكانی كوەیت بەم شێوەیە، شێخ سەباح جابر دەسەڵاتی سیاسی و بەرێوەبردن بگرێتە ئەستۆ و شێخ خەلیفە بن محەمەد كاروباری دارایی و بازرگانی بگرێـتە ئەستۆ و جابر بن رەحمە العتیبی كاروباری دەریاوانی و دابەشكردنی داهات بەشێوەی یەكسان لەنێوانیاندا بگرێتە ئەستۆ.

رێككەوتنەكە لەنێوان سێ هۆزی نیشتەجێی كوەیت بووە و هەریەك لەو سێ كەسایەتیەی سەرەوەش نوێنەرایەتی هۆزەكانی خۆیانیان كردووە.

دەوڵەتی كوەیت

كوەیت دەوڵەتێكی عەرەبیە و دەكەوێتە رۆژهەڵاتی ناوەراست لە باشوری رۆژئاوای قارەی ئاسیا، ڕووبەرەكەی 17،818 كیلۆمەتر چوارگۆشەیە، و بەپێی دوا سەرژمێری ژمارەی دانیشتوانەكەی 4،67 ملیۆن كەسە، بەرای شارەزایانی زمان ناوی كوەیت لە بچوكردنەوەی كوتەوە هاتووە كە بەمانای قەڵا دێت، شاری كوەیت لەساڵی 1613 دامەزراوە، زۆرینەی دانیشتوانی كوەیت لە كۆندا سەرقاڵی دەرهێنانی مادەی لوئلوئ و بازرگانی پێوەكردنی بوون، هەروەها كۆەیتیەكان بازرگانیان لەنێوان نیمچەدوورگەی عەرەبی و هندستان كردووە، بەمەش كوەیت بووە ناوەندێكی بازرگانی لە باكوری كەنداوی عەرەبی و رۆڵی بەندەرێكی گرنگ و سەرەكی دەبینی لەنێوان وڵاتی رافدین" عێراق" و نیمچەدوورگەی عەرەبی، بەشێوەیەكی گشتی كوەیتیەكان تا ساڵی 1946 پشتیان بە بازرگانی لوئلوئ دەبەست بەڵام لەو ساڵەدا پرۆسەی دەرهێنانی نەوت دەستی پێكرد و ئابوری كوەیت گۆڕانی بەسەرداهات.

نەوت و گۆڕانكاری لە كوەیتدا

ساڵی 1937 یەكەم بیرە نەوت لەكوەیت دۆزرایەوە بەڵام بەهۆی جەنگی جیهانی دووەمەوە پرۆسەی دەرهێنانی نەوت و رەوانەكردنی بۆ بازارەكانی جیهان دواخرا تا لە 30ی حوزەیرانی ساڵی 1946 یەكەم باری نەوتی كوەیت رەوانەی دەرەوە كرا، لەو رۆژە بەدواوە ئابوری كوەیت گۆڕانی بەسەرداهات و بووە یەكێك لە ئابوریە بەهێزەكانی ناوچەكە.

دەسەڵاتەكانی كوەیت

كوەیتیەكان گرنگیەكی زۆریان بە دەستورداوە، بەجۆرێك لەساڵی 1961 لەلایەن بەریتانیاوە سەربەخۆی وەردەگرن و یەك ساڵ دواتر و لەساڵی 1962 دەستورێكی 183 مادەی دەنوسنەوە كە تا ئەمرۆ كاری پێدەكرێت و لەسەربنەمای سیستمی حوكمرانی پادشایەتی دەستوری دیموكراتی وڵات بەرێوەدەبرێت و دەسەڵاتەكان لەیەكتر جیاكراونەتەوە، بەجۆرێك دەسەڵاتی جێبەجێكردن لە ئەمیر و ئەنجومەنی وەزیران و 16 وەزیر پێكدێت، و دەسەڵاتی یاسادانانیش لە ئەنجومەنی ئومە پێكدێت كە 50 ئەندامی هەیە، و بەشێوەی هەڵبژاردنی گشتی چوار ساڵ جارێك هەڵدەبژێردرێن، و كوەیت دابەشی پێنج بازنەی هەڵبژاردن كراوە و لەهەر بازنەیەكدا 10 ئەندامی ئەنجومەنی ئومە هەڵدەبژێردرێن، و دەسەڵاتی دادوەریش لە ئەنجومەنی باڵای دادوەری و دادگاكان پێكهاتووە.

میری نوێی كوەیت سوێندی یاسای خوارد

سەرلەبەیانی ئەمرۆ چوارشەممە شێخ نەواف ئەحمەد جابر سەباح برای میری كۆچكردوو لەبەردەم ئەنجومەنی ئومەی كوەیت سوێندی یاسای خوارد، لەو رێورەسمەدا بەرپرسانی دەسەڵاتەكانی جێبەجێكردن و یاسادانان و ژمارەیەك لە كەسایەتیەكانی وڵات ئامادەی بوون.

شێخ نەواف ئەحمەد شەشەم كوڕی شێخ ئەحمەد جابر میری دەیەمی كوەیتە كە لەنێوان ساڵانی 1921- 1950 حوكمی كوەیتی كردووە.

شێخ نەواف لە 25ی حوزەیرانی ساڵی 1937 لە شاری كویت لەدایك بووە، بە دامەزرێنەری راستەقینەی وەزارەتی ناوخۆی كوەیت دادەنرێت و لەساڵانی 1978-1988 بۆیەكەم جار پۆستی وەزیری ناوخۆی وەرگرتووە و لە قۆناغی دووەمیش لەساڵی 2003-2006 جارێكی تر بۆتە وەزیری ناوخۆ و لە ساڵی 2006 بۆتە شازادەی جێنشینی كوەیت ئەمرۆش وەك میری نوێ سوێندی خوارد.

بۆچی میری كوەیت لە ئەمریكا كۆچی دوای كرد

لەگەڵ ئەوەی كوەیت وڵاتێكی دەوڵەمەندە و خاوەنی سیستمێكی تەندروستیە، بەڵام نەك هەر میر و بنەماڵەكەی بەڵكو زۆرینەی خەڵكانی ئاسایی وڵاتیش بۆ چارەسەری تەندروستی دەچنە دەرەوەی وڵات.

سیستمی تەندروستی كوەیت لەلایەن حكومەتەوە پاڵپشتی دەكرێت، بەجۆرێك هەر كەسێك هەڵگری رەگەزنامەی كوەیتی بێت چارەسەری پزیشكی پێ دەدرێت، بەپێی راپۆرتی رێكخراوی تەندروستی جیهانی لەساڵی 2011 تێكرای تەمەن لە كوەیت 80 ساڵ بووە (پیاوان 77 ساڵ و ئافرەتان 82 ساڵ) بەوەش كوەیت پلەی 27 می گرتووە لەسەر ئاستی جیهان.

یەكێك لە ئاستەنگەكانی بەردەم كەرتی تەندروستی كوەیت قەڵەویە، بەجۆرێك بەپێی گۆڤاری فوربس ی ئەمریكی كوەیت لەساڵی 2007 دا لە پلەی 8 م بووە لەسەر ئاستی وڵاتان لەقەڵەوی بەجۆرێك 74،2%ی دانیشتوان بەدەست قەڵەویەوە ناڵاندویانە.

لای خۆیەوە عەبدالرحمان جیران ئەندامی پەرلەمانی كوەیت بە رۆژنامەی القبس ی وڵاتەكەی راگەیاندووە كوەیت لەسەر ئاستی وڵاتانی عەرەبی لە پلەی یەكەم دێت لە خەرجیەكانی كەرتی تەندروستی، بەڵام ئاستی خزمەتگوزاریەكانی ئەو كەرتە كەمترە لە مام ناوەند.

ئەو ئەندامەی پەرلەمان ئاماژە بەوەدەكات دیاردەی چوونەدەرەوە بۆ چارەسەری پزیشكی لایەنێكی سیاسی هەیە، زیاتر لەوەی لایەنی هونەری یان پیشەیی یان پزیشكی بێت.

ئەو ئەندامەی پەرلەمان دەڵێت دەبێت پێداچونەوە بە سیاسەتی ناردنە دەرەوەی نەخۆش بكرێت بەمەبەستی گرەنتیكردنی لایەنی تەندروستی هاوڵاتیان، وپێویستە وەزارەتی تەندروستی گرەنتی ئەوە بدات كە چاودێری هەموو هاوڵاتیانی كوەیتی دەكات.

ئەو پەرلەمانتارە ئاماژە بەوەش دەكات تەنانەت هەندێك جار نەخۆش لەدەرەوە كۆتایی دەهێنێت بە چارەسەر بەڵام كە دەگەڕێتەوە بۆ وڵات پزیشكێكی ئەوتۆی دەست ناكەوێت كە بەدواداچوون بۆ دۆخی تەندروستی بكات.

جیران دەڵێت چەند كێشەیەكی تر بەرۆكی تەندروستی كوەیتی گرتووە لەوانەش وونبوونی دۆسیەی نەخۆشەكان لە نەخۆشخانە خۆجێیەكان، دەشكرێت لەرێگەی بەكارهێنانی تەكنەلۆجیاوە ئەو كێشەیە چارەسەر بكرێت.

ڕاپۆرتی/پەیسەرپرێس