سۆران ناسیح
گوزارشتکردن لە خوود لە ڕێگەی توندووتیژیەوە، کاتێک ئامراز و دەربڕی ئەم توندووتیژییە دەبێت بە چەک وەک بنەمای سەرەتا و کۆتایی وەک هەستێکی کوێر ئاراستەی گشت شتێک دەکرێت. ئایا چی جۆرە کۆمەڵگایەک بۆ ژیان بەردەست دەبێت و چی مانایەک بۆ بەهای مرۆیی و یاسا شارستانیەکان دەمێنێتەوە؟ ئایا دەتوانین بڵێن؛ کۆمەڵگایەکمان هەیە وەک شوێنی ژیانێکی تاڕادەیەک ئارام سەیری بکەین یان لە ئەگەری بەرکەوتنی مرۆڤەکان و کێشەکانیان مەحکوم دەبن بە چ جۆرە دادپەروەری و یاسایەک کاتێک چەک هێزێکی ئەفسوناوی وەردەگرێت و دەبێت بە پەڕجو و عەسا بۆ ڕزگاری و دەرخستنی ڕاستی. یان بێژێن لەئەگەری بەردەوامیدان بە چەک وەک تاکە ڕێگا چ ڕابردوویەک چاوەڕێمان دەکات.
لەم نووسینە و هەندێک کاری تر پەیوەست بەم کێشەکانمان هەوڵ دەدەین هەم ڕانانێک بۆ هەندێک لە ئایدیا و بۆچوونە ورد و ڕوونەکانی کتێبی(التخلف الاجتماعی_دواکەوتووی کۆمەڵایەتی) نووسەری دیاری عارەب (مستەفا حیجازی) بکەین، لەگەڵیدا نووسەر بە حوکمی ئەوەی خۆی لە لوبنان ژیاوە ئەو کێشانەی ئەوێ و دونیای عارەبی خستۆتە بەر باس و لێکۆڵینەوە، لە ڕاستیدا زۆربەی کێشەکانمان یەکتردەبڕن و گەلێک نزیکن لە زۆر بابەتدا، دەکرێت کۆمەکمان بکات بۆ بیرکردنەوەی زیاتر لە دۆخی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابووری ئەمڕۆی کۆمەڵگەی کوردی.
خستنە بەر باسی (سایکۆلۆژیای چەکدار) لە کۆمەڵگەی دواکەوتوودا، لە ڕاستیدا باس و کارێکی ئەوتۆی لەسەر نەنووسراوە، بەداخەوە شتێکی وا بەردەست نیە تایبەت بەو بابەتە لەتەک ئەوەی زۆربەی ژیانی کورد لەگەڵ چەک بووە وەک هێز و خۆسەلماندن تایبەت لەم دوو سەدەیەدا، بەڵام ئەم بابەتە پڕ کێشەیە گرنگی پێ نەدراوە لەگەڵ ئەوەی تا ئێستاش بەشێکی سەرەکییە لە ژیانی ئەو کۆمەڵگایەی ئێمە تێیدا دەژین.
مستەفا حیجازی، لە کتێبەکەیدا ژیانی دەروونی مرۆڤی دواکەوتوو دابەش دەکاتە سەر سێ قۆناغ:-
یەکەم/ قۆناغی ملکەچی
دووم/ قۆناغی چەوساندنەوە
سێەم/ قۆناغی یاخیبوون و ڕووبەڕووبونەوە
ئێمە لەم باسەدا بە کوورتی هەر یەک لەو قۆناغانە وەردەگرین و ڕوونی دەکەینەوە، لەم نووسیەنە لەوەیە زیاتر لە سەر قۆناغی سێەم بوەستین جگە لە پێکەوەبەندی ئەو پەیوەندیە تێکهەڵکێشەی لە نێوانی هەر سێ قۆناغەکەدا هەیە، کە ئاوێتە و تەواوکەری یەکترن.
لە قۆناغی یەکەمدا ملکەچی یان کردەی داڕوخان و بچووکردنەوەی بەهای مرۆڤی ملکەچ و تێکشکێندراو، لە گەڵیدا زاڵبوونی ئیگۆی کەسی داگیرکەر و سەردەست، زەقترین شێوازی خۆیی وەردەگریت. بێدەنگی دەبێتە شتێکی زاڵ، ڕابوون و یاخیبوون دەبێتە شتێکی کەسی و ئەمەش هێندەی پێ ناچێت وەک هەوری بەهار نامێنێت، چونکە ئەم هەوڵدانانە ڕووبەڕووی کاردانەوە و سەرکوتکردنی تونددەبێتەوە، لە شێوەی کوشتن و ڕاوەدوونان لە لایەن دەسەڵاتی داگیرکەرەوە پیادە دەکرێت، مەحاڵبوونی ڕزگاری دەبێتە جۆرێک لە یەقین کە ئیمکانی دەربازبوون دەکوژێت. مرۆڤ هەست بە ناچیزی و لاوازی و بچووکی خۆی دەکات لەم قۆناغەدا دەرهەق بەو دۆخەی کە تێکەوتووە، ئەم هەستە توندە کاریگەری لەسەر کەسایەتی دەکات، سەرشۆڕی و ناچێزی و شەرمەزاری کە بەرگە گرتنیان تا کاتێکی زۆر قورسە و ئازارێکی گەورەی مەعنەوی لای مرۆڤ دروست دەکات، دەبێتە جۆرێک لە داڕوخان و نەمانی بەهای کەسی، واتە ئەم هەستە مرۆڤ خەفەخان دەکات.
دووەم، لە قۆناغی چەوساندنەوەدا و لەگەڵ بەردەوامبوونی شەپۆلی چەوساندەوە و ناچیزکردن و بچوکردنەوەدا، دۆخی دەروونی مرۆڤ دەگاتە ئاستێکی بەرزی هەڵچوون، لە قۆناغی پێشتردا واتە ملکەچی زۆر بە تووندی سەرکووت کرابوو لە میانەی میکانیزمەکانی بیبەهاکردنی خود و گەڕانەوەی بۆ خود وەک دۆخێکی ماسۆخیانە، مرۆڤی تێکشکاو لەم قۆناغەدا بە دوای کەسێکدا دەگەڕێت ئەو شەڕانگێزییە کەڵەکەبووەی ناخی خۆی پێ بڕێژێت، چیتر لەو هەستەدا نەمێنێتەوە وەک؛ ناچێز و گرگن و تاوانبار خۆی ببینێت. دەکرێت دۆخی پێشوو هەڵبگەڕێتەوە و لەو هەستەوە بڕواتە هەستێکی تر ئەویش هەست کردنە بە چەوساندنەوە لە لایەن ئەویترەوە کە بەرپرسیاری تێکشکاندنیەتی وەک مستەفا حیجازی ئاماژەی بۆ دەکات؛ مرۆڤ ناتوانێت بە بەردەوامی بەرگەی کردەی بێبەهاکردنی کەسی بگرێت، دەبێت کەمێک هەست بە نەفسبەرزی و گەورەیی و کەرامەت بکات لە چاوی خۆیی و خەڵکانی دیکەشەوە ڕێز و قەدرێکی بۆ دابنرێت، شکست هێنان لە سەلماندی خوود و نەگەیشتن بە بەهای کەسی، توونترین هەستی گوناه دروست دەکات کە ئازار و گرژیەکی زۆر بۆ دەروون دەهێنێت، لە هەموو هەستەکانی دیکە کەمتر نکۆڵی لێدەکرێت.
لەم قۆناغەدا ئەو هەستە خراپەی لە سەرەتادا هەیبوو دەرهاویشتەی ئەوانی تری دەکات، کرۆکی ئەم هەستە گەڕانە بە دوای گوناهکار و هەڵەکارێک کە دەبێت گوناهی دوژمانیەتییە ناوەکییە کەڵەکەبووەکەی بخرێتە سەر شان.
ئەویش لە ڕێگەی تۆمەتبارکردن و سەرکۆنەکردنی ئەوانی دیکە، ئەم تێکشکان و نەگەیشتنە بە بەهای کەسێتی هەستێکی دوژمنکارانە دروست دەکات بەرامبەر هەموو کەسێک، هەستێکە نائاگا و نالۆژیکیانە هەموو کۆمەڵگا دەگرێتەوە، ئەم هەستە تەنیا ڕووی لە کەسی چەوسێنەر نیە. واتە ئەوکەسە بناسێ و دیاری بکات کە ئەوە سەرچاوەی کۆی شکست و بچوکردنەوەکەی، بەڵکو بەریدەداتە گیانی کەسانی تر هەر لە خێزان و منداڵ و خوشک و برا و کۆمەڵگا بە گشتی.
بە واتایەکی تر، ئەو بێ بایەخکردنە کەسییە لە دۆخی چەوساوەییدا هەستی گوناهباری و بێبەهاکردنە کەسیەکەی بە خەڵکانی دیکەوە دەلکێنێت، ڕووی لە دەسەڵاتی داپڵۆسێنەر نیە کە سەرچاوەی نەهامەتیەکانیەتی بەڵکو سێبەر یان هاوشێوەکانی خۆی کە لەهەمووان زیاتر تێکشکێندراو و داگیرکراون، ئامانج لەم کارەش تێکشکاندنی وێنە ناپەسەندەکەی خۆیەتی کە بەسەر مرۆڤێکی لە خۆی تێکشێکندراوتر و ناچارکراوتر لە خۆی پیادەی دەکات، کە زیاتر لە خۆی نادادی بەرامبەر کراوە، نەک کەسی دەسەڵاتدار کە هۆکاری سەرەکی نەهامەتی و بێبایەخکردنیەتی.
لە قۆناغی سێیەمدا، کە یاخیبوون و ڕووبەڕووبونەوەیە توندووتیژیەکەی لە ڕێگەی چەکەوە ئاراستەی ئەو هێزانە دەکات کە ئۆباڵی داگیرکاری و تێکشکاندنەکەیان دەکەوێتە ئەستۆ داگیرکار یان داسەڵاتداران (داگیرکەر لێرە بە هەردوو ماناکەی وەرگیراوە هەم پەیوەستە بە کۆڵۆنیاڵیزم، لەگەڵیدا چەوساندنەوەی ناوخۆیی) ئەم شەڕەی دەیکات دژ بە داگیرکەر و دەسەڵاتداران، لە ئەنجامی ڕوونبوونەوەیە بۆ گەلی ژێردەستە و تێکشکێندراو کە تووندووتیژی لە ڕیگەی چەکەوە تاکە ئامراز بۆ گوزارشتکردن لە خۆی و ماف و کەرامەتی، لەو ئەگەرە بێ هیوا بووە کە بەهۆی ملکەچی و توندوتیژی ناوخۆیی بە مافی خۆی بگات، پەیوەست بە دۆخی ئێمەی کورد ئەو هەستە بە تەواوی ئامادەی هەبووە لە ئەنجامی بێ هیوابوون و نەگەیشتن بە ماف و کەرامەت و ژیان لە ڕیگەی ئاشتی لەبەرامبەردا دەسەڵاتی داگیرکەر،کە هیچ شتێکی لەگەڵ ناکرێت زمانی هێز نەبێت. واتە؛ تووندووتیژی، نەک زمانی ئاشتی، ئەم دەرئەنجامەش کاردانەوە بووە کە چەک لە زۆر قۆناغدا بووە بە پێویستی دەنا وەک قوربانیەکی ئەبەدی دەمێنێتەوە.
لەم قۆناغەدا شۆڕش لە ڕێگەی چەکەوە ئەو هەستە دەدات بە مرۆڤی داگیرکراو کە چیتر کەسێکی ناچێز و بێهێز نییە، بەڵکو بە شێوەیەکی نائاسایی خۆی بە بەهێز دەزانی، بە کوورتی غرورێکی لە ڕادەبەدەری بۆ دروستدەبێت، ئەم مرۆڤە لە ڕێگەی چەکەوە وەرگەڕانێک لە هەست و دۆخیدا دروست دەبێت ئەویش گواستنەوەیە لە قۆناغی ناچێزی و ملکەچی و شکاندنەوە بۆ شەڕکەر و جەنگاوەری ئازا. لێرەدا قۆناغی ملکەچی وەک لە ناوچوون دەبینی و ڕووبەڕووبوونەوە هەڵدەبژێرێت، لەم سەرەتایەوە لەگەڵ هەڵگرتنی چەکدا ئەم مرۆڤە دەبێتە هەڵگری دروشمگەلێک کە خۆی لە سەر ڕابگرێت وەک( چەشتنی پێکی مەرگ، ئازادی یان نەمان، بەرز ڕاگرتن و شکۆدارکردنی خەبات و تێکۆشانی چەکدارانە...هتد) هەموو ئەمانە دەبنە هۆیەک بۆ مرۆڤ لە گرێی ترس و ملکەچی و بێ هیوای ئێستا دەربازی بێت و ببێتە دەروازەیەک بۆ ئایندە و وەرچەرخان لە چارەنووسی. ئەم تێکشکاندن و بەزاندن و بەرەنگارییەی مەرگ ئەو هەستە کەمدەکاتەوە کە ڕیشەی لە ناو مرۆڤی داگیرکراوەدا هەبوو، چەک دەبێتە تاکە هێما و مانا بۆ داکۆکی لە ڕاستی، لەم قۆناغەدا سەرلەبەری ڕزگاری خۆی لە هەڵگرتنی چەکدا دەبینێتەوە کە جۆرێک لە سەربەستی بە مرۆڤی تێکشکاو بەخشیوە، شوێنک نامێنێتەوە بۆ کاری بێدەنگانە و پشودرێژانە(ئامادەکاری و ڕێکخستنی بوارەکان) ئەم جۆرە لە کارکردن دەخرێتە لاوە و جەنگ ئەفزەلیەت وەردەگرێت، چونکە کار و پرۆژە و پلانی عەقڵانی پێوستی بە کات و بیرکردنەوەوە هەیە، بەڵام لەم ساتەدا ئەم مرۆڤە تێکشکاوە دەرئەنجامێکی خێرای دەوێت.
لەم سەرەتایەی بەکارهێنانی چەک و هێز گشت خەڵکی ناگرێتەوە بەڵکو کەمینەیەک ئەم کارە دەکەن و خەڵکیش شانازی بەم کەمینەیەوە دەکەن، دواتر جۆرێک لە متمانە دروست دەبێت و دەبێتە پێوستیەک کە گشت خەڵکی بەشداری بکەن، لەم پرۆسەیەدا لە ئەنجامی بە کێشکردنی خەڵک لە ڕێگەی ئەو نوخبەیەی کە وەک پاڵەوان لێی دەڕوانرێت دۆخێک دروست دەبێت کە خەڵک توشی وەرگەڕان و گۆڕان ببن، پاشکۆییان بۆ خۆسەپێنەرە زاڵ و کۆنەکە نەمێنێت و پاشکۆبوون لەهەمبەر دڵسۆزێکی نوێ دوپات بکەنەوە.
ئەم مرۆڤەی کە چەکی دراوەتێ و چەکی هەڵگرتووە بەبێ بوونی ڕۆشنبیریەکی تەواو یان ئاگاییەک لە زۆربەی کاتەکانیدا هەستی خۆ بەگەورە زانین و باشتر بوون دای دەگرێت بەراورد بە کەسانی دیکە و خەڵکی ئاسایی، لەم دۆخەدا قەرەبووی کەمووکورتیەکانی خۆی دەکاتەوە، هەست بە بوونی جۆرە دەسەڵاتێکی ڕەها دەکات، خۆی وا دەبینی کە دەبێ ژیان بە پێی دەروونی ئەو و مەزاجی ئەو ڕێکبخرێت.
ئەم هەستە وای لێ دەکات کە گشت سەرپێجێەک بۆ ئەو ڕەوایە، ئەویش لە ئەنجامی ئەو شەرعیەتپیدانەی کۆمەڵە چەکدارەکەی پێیداوە، ئەگەر ئەم دۆخە لەسەرەتای خەباتی چەکداری شتێکی حەتمی بێت، واتا ئەگەر لە خەباتی چەکداری دژ بە داگیرکەر ڕەوا بێت بەڵام ڕیشە داکوتان و جێگیربوونی بۆ دواتر دەبێتە مەترسیەکی گەورە بۆ سەر ژیان و ئازادی، ئەمەش بە جۆرێک لە جۆرەکان ئەگەر بەری پێنەگیرێت بۆ دوای قۆناغی ڕزگاری یان قۆناغی دوای شۆڕش دەبێتە بەربەستێکی گەورە لەبەردەم ڕزگاری درێژخایەن، کە پەیوەستە بەکاری بێدەنگانە و مامەڵەکردنی دانبەخۆداگرتووانە لەگەڵ ئەو واقیعەی لێی دەژی بە گشت وردەکاریەکانیەوە.
ئەگەر پەیوەستی بکەین بە دۆخی کورد و بپرسین، چەکدار لە کۆمەڵگەی کوردیدا کێیە و چەک لای کێیە؟ لەو ڕوونکردنەوانەی کە لێدواین بە شێوەیەکی سەرەتایش بێت چوارچێوە و ڕوانگەیەکمان بۆ دروست دەبێت کە بە درێژایی سەد ساڵی ڕابروو تەنیا ڕێگەی ڕزگاری کوردو شۆڕشەکانی خەباتی چەکداری بووە، چەک وەک هێما و کاردانەوەیەک بوو بۆ مانەوە و پاراستنی، وەک وەرچەرخانێک بینراوە بۆ دەستەبەرکردنی ماف و سەلماندی بوونی، چەک تا بە ئەفسانەکردن و وێنا کردنی وەک دار عەسا بۆ ڕزگاری بینراوە، واتە دەلالەتێکی گەورەی پێدرا بۆ هێز و لەگەڵیدا وەلا خستنی بیرکردنەوە، چەک لای مرۆڤی کورد مانا و دەلالەتی قوڵی وەردەگرت وەک هەڵگرتن و دانانی لە ژێر سەرینی خەو وەک ئەمان و بەڕێکردنی شەوێکی ئارام و پاراستنی، چەک ببووە ئکسسوارات و کەرەستەی خۆ ڕازاندنەوە کردنی بە بەر پشتێن و لە شان کردنی وەک جۆرێک لە هێز و جوانی و جوامێری دەبینرا، زۆر جار دەیڵنگووت؛" چەک کوڕێکی شیرین دەهێنێت" بەستنەوەی بە کوڕ میتافۆر بوو بۆ سمبولی نیرینەی و هێز.
چەکدار گەر بەر لە ڕاپەڕین و خەباتی دژ بە داگیرکەر و چەوسێنەرانی کورد لە دوێنیدا لە لایەن بزووتنەوەی کورد چەکی پێدرابێت و بەکاری هێنابێت، گەر شتێکی حەتمی بووبێت بۆ ئەو قۆناغە دەکرێت ڕەوایەتی خۆی وەربگرێت کاتێک ئەوی تر لە زمانی ئاشتی یان ماف و ئازادی تێ ناگات، چەوساوە ناچاربێت بەهێز و زمانی توندوتیژی وەڵام بداتەوە، ئەم ڕەوایەتییە تا ئەو شوێنە بڕ دەکات کە ڕاپەڕین دەست پێدەکات.
دواتر گیرخواردن لەناو هەمان مەنتاڵێتییدا، واتا مەنتاڵێتی چەکدار، بووەتە فاکتەرێک لەبەردەم کراونەوە و قۆناغی مەدەنی بوون.
بەڵام پرسیارەکە بۆ ئێستا و داهاتووە کە مرۆڤی داگیرکراو لە پاش دەربازبوون نەک بە دەستخستنی ڕزگاری و نەمانی هێزی داگیرکەر بە بێ ڕۆشنبیرکردنی چۆن چەکی پێدەدریت، ئەو دۆخە سیاسیەی کورد دوای ڕاپەڕین لە چوونەوە ناو شەڕی ناوخۆیی و توندووتیژی چەکداری وەک هۆکار جگە لە ناکۆکی حیزبی درێژمەودا دەلالەت بوو لە دەربازنەبوون و گەشەنەکردن و بێپلانی پێشووتر و لەگەڵیدا نەبوونی هیچ میکانیزمێکی سیاسی بۆ ئەو دۆخە نوێیەی دروست ببوو، کە لە ڕێگەیەوە ئاراستەی دۆخەکە بکات، بۆیە ڕۆڵ و کارکردەکان نادیار بوون، بە جۆرێک هەنگاوی یەکەم بوو بۆ چوونەوە ناو ڕۆڵی دەسەڵاتی پێشوو بەڵام بەبێ بوونی ڕوانگەیەک و دونیابینیەک.
هەر ئەو مەنتاڵێتییەش یەکەم دەرئەنجامی خوێن ڕشتن و پێکدادان بوو،بە خراپ وەرگرتن لەو دۆخە نوێیە و نەبوونی پلانی ئەقڵانی و پەیوەست بوون و مامەڵەکردنی ناوچەیی و عەشایەری و چەکدارکردنیان بە هۆکاری لایەنگری و پارێزگاری و بوونی نفوزی زۆر، لە ساتی یەکەمەوە دوورکەوتنەوە و پێچلێدان بوو بەڕووی ڕزگاربوونی ڕاستەقینەدا.
تا ئەم ساتەش چەک لە دەستی ئەو کەسەدایە دەکرێت لە هەر ساتێکدا خوێن بڕێژیت.
دوان و هەڵوەستەکردن لەسەر دواکووتووی دیاردەیەکی گشتگیرە دەبێت چارەسەریش گشتگیر بێت و کۆیی پنتەکان وەربگیرێت وەک مستەفا حیجازی ئاماژەی پێکردووە؛ دەبێت سەرنج بچێتە سەر کۆیی ئەو ڕەهەند و پانتاییانەی بەرهەڵستی نوێبوونەوە دەکەن ئەمەش کارێکی خێرا و بە پەرجوو نابێت بەڵکو پێوستی بە پشوو درێژی دان بە خۆدا گرتووی هەیە
