KURDPLAT

بەگوێرەی ئەو ئامارانەی وەزارەتی ناوخۆی بەریتانیا بڵاویکردوونەتەوە، رۆژی شەممە، زیاتر لە 700 کۆچبەری دیکە بە چەندین بەلەمی بچووکەوە لە رێگەی نۆکەندی ئینگلیزەوە گەیشتنە کەناراوەکانی بەریتانیا.

وەزارەتی ناوخۆی بەریتانیا لە راگەیێندراوێکدا وردەکارییەکانی ئاشکرا کرد و رایگەیاند، کە رۆژی شەممە، 11 بەلەم 737 کەسیان هەڵگرتبوو، لە باکووری فەرەنساوە دەستیان بە گەشتەکەیان کردووە و بە سەرکەوتوویی گەیشتوونەتە کەناراوەکانی باشووری ئینگلتەرا.

کۆی گشتیی ئەو کۆچبەرانەی لە سەرەتای ئەمساڵەوە بەم رێگە مەترسیدارەدا گەیشتوونەتە بەریتانیا گەیشتە 40,029 کەس.

هەرچەندە هێشتا 15 رۆژ لەم ساڵەدا ماوە، بەڵام پەڕینەوەی کۆچبەران بۆ بەریتانیا ژمارەی ساڵی رابردووی تێپەڕاندووە، کە 36,816 کەس بوو.

بەرپرسانی چاودێریی سنوور ئاماژەیان بەوە کرد، وەستانە کاتییەکەی پەڕینەوەکان، کە بۆ ماوەی 28 رۆژ بەردەوام بوو، درێژترین ماوەی بووە لە حەوت ساڵی رابردوودا. لەو ماوەیەدا، بەهۆی بای بەهێز و شەپۆلی بەرزەوە، گەیشتنی هیچ بەلەمێک تۆمارنەکراوە.

وەزارەتی ناوخۆ رۆژی هەینی، لە راگەیێندراوێکدا رایگەیاندبوو، "ژمارەی ئەوانەی بە بەلەمی بچووک دەپەڕنەوە جێگەی شەرمەزارییە و خەڵکی بەریتانیا شایەنی باشترن،" جەختیشی لەوە کردەوە کە حکومەت رێوشوێنی تووندتر دەگرێتەبەر بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەم دیاردەیە.

وەزارەتەکە راشیگەیاند: "نزیکەی 50,000 کەسمان لەوانەی بە نایاسایی لێرە بوون دوورخستووەتەوە و رێککەوتنە مێژووییەکەمان لەگەڵ فەرەنسا یارمەتیدەر دەبێت لە گەڕاندنەوەی ئەوانەی بەم شێوەیە دەگەن."

هەرچەندە بەریتانیا بۆ زۆر کەس شوێنێکی خوازراوە، بەڵام پەڕینەوە لە نۆکەندی ئینگلیز بە یەکێک لە رێڕەوە ئاوییە قەرەباڵخ و مەترسیدارەکانی جیهان دادەنرێت و زۆرجار دەبێتە هۆی گیانلەدەستدان.

پرسی پەڕینەوە بە بەلەمی بچووک بووەتە یەکێک لە پرسە سیاسییە گەرمەکانی بەریتانیا و سەرنجی بەرفراوانی میدیاکان و رای گشتیی بەلای خۆیدا راکێشاوە. ئەمەش بووەتە هۆی بەرزبوونەوەی جەماوەری پارتی ریفۆرمی بەریتانیا بە سەرۆکایەتیی نایجڵ فاراژ، سیاسەتمەداری ناسراو بە هەڵوێستە تووندەکانی دژی کۆچبەری.

راپرسییەکانی ئەم دواییە دەریدەخەن کە لایەنگرانی پارتی ریفۆرم روو لە هەڵکشانن. رۆژی هەینی، پارتەکە رایگەیاند کە بووەتە گەورەترین پارتی سیاسی لە بەریتانیا لە رووی ژمارەی ئەندامانەوە، ئەمەش دوای ئەوەی راپۆرتەکان ئاماژەیان بەوە کرد، ژمارەی ئەندامانی پارتی کاری فەرمانڕەوا بۆ خوار 250,000 کەس دابەزیوە.

بەگوێرەی ئامارەکانی ماڵپەڕی فەرمیی پارتەکەی نایجڵ فاراژ، تاوەکو رۆژی دووشەممە ژمارەی ئەندامانی پارتەکە گەیشتووەتە زیاتر لە 270,000 ئەندام.

بەگوێرەی سەرچاوە پزیشکییە جیهانییەکان، قاوە سوودێکی زۆر بە جەستە و دەروون دەگەیێنێت، بەڵام ئەگەر بەشێوەیەکی نازانستی و لەکاتی نەگونجاودا بخورێتەوە، کێشەی جیدی دروستدەکات و دەبێتە هۆی تێکچوونی دۆخی تەندروستی.

ماڵپەڕی Healthـی جیهانی هۆشداری دەداتە قاوەخۆرەکان کە ئەم 6 هەڵەیە نەکەن و سەرچاوەی زانیارییەکانیش بە توێژینەوە و سەلماندن روون دەکاتەوە؛

1- خواردنەوەی قاوە لە درەنگانی شەو و نزیک لەکاتی خەو

توێژینەوەیەکی پەیمانگەی تەندروستیی نیشتمانی لە ئەمریکا دەریدەخات، خواردنەوەی قاوە لە سێ کاژێر پێش خەوتن، کواڵیتیی خەو تێکدەدات و کەسەکە کەمتر تێرخەو دەبێت. بەمەش کەسەکە تەواوی رۆژ کەیفی خۆش نابێت و سەرنجی لاواز دەبێت.

2- خواردنەوەی قاوەی نەپاڵافتە (فیلتەرنەکراو)

توێژینەوەیەکی گۆڤاری NMCDـی زانستی بڵاوی کردووەتەوە، ئەو قاوانەی فیلتەرنەکراون رێژەی چەوریی خراپی خوێن LDL بەرز دەکەنەوە، چونکە رۆن، وردەمادەکان و پاشماوەکانی قاوەکەیان تێدایە کە زۆرجار (قاوەی ئێسپرێسۆ، قاوەی فەرەنسی و قاوەی تورکی) ئاوهان.

3- بەکارهێنانی شەکری دەستکرد و شەکری سپی لەنێو قاوە

ئەگەر شیرینکەرە دەستکردەکان یان شەکری ئاسایی (شەکری سپی) بخرێتە نێو قاوەوە، زیانی زۆر بە جەستە دەگات، تەنانەت لەبارەی شیرینکەرەکانیشەوە WHO دەڵێ، ئەگەری تووشبوون بە شێرپەنجە و لاوازبوونی بەرگریی جەستە زیاد دەکەن. هەر بۆیە پێشنیاز دەکرێت، سوود لە شەکری خورما، هەنگوین و ستیڤیا وەربگیرێت.

4- خواردنەوەی قاوە لە بەیانیاندا

توێژینەوەیەک لە زانکۆی هارڤارد لە ئەمریکا کراوە و دەرکەوت، کاتێک لەخەوهەڵدەستی هۆڕمۆنی کۆرتیزۆڵ بەرزە، بەمەش خواردنەوەی قاوە لە کاتێکدا کە ئاستی کۆرتیزۆڵ بەرزە، رەنگە ببێتە هۆی بەرزبوونەوەی زیاتری ئەم هۆڕمۆنە و لە درێژخایەندا دەکرێت کاریگەریی نەرێنی لەسەر سیستمی بەرگری هەبێت. بۆیە باشترین کات بۆ خواردنەوەی قاوە، 60 بۆ 90 خولەکە دوای لەخەوهەستان.

5- قاوە لەبری ژەمی خۆراکی بخورێتەوە

لێکۆڵینەوەیەکی بەشی تەندروستیی گشتیی زانکۆی پامپلۆنای ئیسپانی کە لە گۆڤاری Clinical Nutrition بڵاو کراوەتەوە، دەریدەخات؛ هەرچەندە قاوە رۆڵێکی باشی هەیە لە کێشدابەزاندن و کەمکردنەوەی چەوریی جەستە، بەڵام قاوە مادەی خۆراکی لەو شێوەیەی تێدا نییە کە لەبری ژەمی خۆراکی بخورێتەوە و پشتی پێببەسترێت.

6- خواردنەوەی بڕێکی زۆری قاوە لە رۆژێکدا

بەپێی دەزگای خۆراک و دەرمان لە ئەمریکا FDA، بۆ کەسانی ئاسایی رۆژانە خواردنەوەی بڕی 400 میلیگرام کافاین ئاساییە کە دەکاتە 1 بۆ 4 کووپ، بەڵام ئەگەر کەسێک کێشەی تەندروستیی هەبێت یان دووگیان بێت، دەبێت بە کەمی قاوە بخواتەوە.

مارکۆ روبیۆ، وەزیری دەرەوەی ئەمریکا لە کۆنفرانسێکی رۆژنامەڤانیدا دوایین هەڵوێستی حکومەتی وڵاتەکەی لەبارەی چەند دۆسیەیەکی گەرمی جیهانی ئاشکرا کرد و رایگەیاند، داماڵینی چەکی حەماس مەرجی سەرەکییە بۆ هەر ئاشتییەک لە کەرتی غەززە؛ ئاماژەی بەوەش کرد، وڵاتەکەی گەشبینە بە ناردنی هێزێکی نێودەوڵەتی بۆ ناوچەکە.

مارکۆ روبیۆ لە واشنتن لەبارەی دۆخی غەززە هۆشداری دا و گوتی: "ئەگەر حەماس لە داهاتوودا لە پێگەیەکدا بێت کە بتوانێ هەڕەشە لە ئیسرائیل بکات یان هێرشی بکاتەسەر، ئەوا ئاشتی بەدەستنایەت؛" ئاماژەی بەوەشکرد، هەر لەبەر ئەم هۆکارەیە پرسی "داماڵینی چەک" هێندە هەستیار و گرنگە.

پێکهێنانی هێزی نێودەوڵەتی لە غەززە

سەبارەت بە داهاتووی ئاسایش لە کەرتی غەززە، وەزیری دەرەوەی ئەمریکا گەشبینیی خۆی نیشاندا کە وڵاتان ئامادەن هێزەکانیان بۆ بەشداریکردن لە (هێزی جێگیرکردنی ئاشتی) رەوانە بکەن. روبیۆ گوتی: "زۆر دڵنیام کە کۆمەڵێک وڵاتمان هەیە لای هەموو لایەنەکان قبووڵکراون و ئامادەن بێنە پێشەوە و ببنە بەشێک لەو هێزی جێگیرکردنە."

دۆخی ڤەنزوێلا

مارکۆ روبیۆ تیشکی خستە سەر دۆخی ڤەنزوێلا و رایگەیاند، مانەوەی دۆخەکە بەو شێوەیەی ئێستا "بەرگەنەگیراوە" و دەبێت بگۆڕێ؛ روبیۆ ئاماژەی بەوە کرد کە ئەمریکا نیگەران نییە لە هەر بەهێزبوونی پێگەی رووسیا لە ناوچەکەدا و گوتی: "رووسیا ئێستا سەرقاڵی جەنگی ئۆکرانیایە و کاتی بۆ شتی دیکە نییە."

لەبارەی رێگەگرتن لە جووڵەی کەشتییە نەوتهەڵگرەکانی ڤەنزوێلاش، روبیۆ گوتی: "هیچ شتێک نابێتە بەربەست لەبەردەم توانای ئێمە بۆ جێبەجێکردنی یاساکانی ئەمریکا لە پرسی سزاکاندا. ئێمە فەرمانی دادگاکەمان لەبەر دەستە و جێبەجێی دەکەین."

ئۆکرانیا و جەنگی تایلەند - کەمبۆدیا

سەبارەت بە جەنگی رووسیا و ئۆکرانیا، وەزیری دەرەوەی ئەمریکا ئەو دەنگۆیانەی رەتکردەوە کە گوایە واشنتن دەیەوێ رێککەوتنێک بەسەر کیێڤدا بسەپێنێت. روبیۆ گوتی: "ئەو دەنگۆیەی دەڵێ ئێمە گوشار لە ئۆکرانیا دەکەین، پێکەنیناوییە. ئێمە ناتوانین نە ئۆکرانیا و نە رووسیا ناچاربکەین رێککەوتن بکەن؛ دەبێت خۆیان بیانەوێ ئەو کارە بکەن."

لەکۆتاییشدا، مارک روبیۆ ئاماژەی بە کێشە سنوورییەکانی باشووری رۆژهەڵاتی ئاسیا کرد و هیوای خواست تاوەکو رۆژی دووشەممە یان سێشەممەی هەفتەی داهاتوو، تایلەند و کەمبۆدیا بگەنە رێککەوتن بۆ نوێکردنەوەی ئاگربەست و کۆتاییهێنان بە پێکدادانەکانی نێوان هێزەکانیان؛ گوتیشی: "بە گەشبینییەوە دەڕوانینە ئەو پرسە.

حەماس، فەتح و لایەنە فەلەستینییەکانی دیکە، دوای کۆبوونەوەیەک لە قاهیرە رایانگەیاند، بڕیاریان داوە بەڕێوەبردنی کەرتی غەززە رادەستی لیژنەیەک لە فەلەستینییە سەربەخۆ و تەکنۆکراتەکان بکەن.

لە راگەیێندراوی لایەنەکان، کە چەند رۆژێکە بۆ تاوتوێکردنی میکانیزمی جێبەجێکردنی ئاگربەستی نێوان حەماس و ئیسرائیل کۆدەبنەوە، هاتووە، بڕیاریان داوە "بەڕێوەبردنی کەرتی غەززە رادەستی لیژنەیەکی کاتیی فەلەستینی لە خەڵکی کەرتەکە بکرێ کە لە کەسانی سەربەخۆی تەکنۆکرات پێکبێت و بە هاوکاریی برا عەرەبەکان و دامەزراوە نێودەوڵەتییەکان، کاروباری ژیانی رۆژانە و خزمەتگوزارییە سەرەکییەکان بەڕێوەببات."

ئەو هێزانە هەروەها رەزامەندییان لەسەر "پێکهێنانی لیژنەیەکی نێودەوڵەتی بۆ سەرپەرشتیکردنی دابینکردنی بودجە و جێبەجێکردنی ئاوەدانکردنەوەی کەرتەکە" راگەیاند. هاوکات جەختیان لە "یەکپارچەیی سیستمی سیاسیی فەلەستین و بڕیاری نیشتمانیی سەربەخۆ" کردەوە.

ئەمە هاوتایە لەگەڵ نێوەڕۆکی پلانی دۆناڵد ترەمپ، سەرۆکی ئەمریکا بۆ کۆتاییهێنان بە جەنگی کەرتی غەززە. پلانەکە بریتییە لە راگرتنی شەڕ لە کەرتی غەززە دوای دوو ساڵ لە جەنگێکی وێرانکەر لەنێوان حەماس و ئیسرائیل، ئازادکردنی بارمتە ئیسرائیلییەکان لە کەرتەکە و زیندانییە فەلەستینییەکان لە زیندانەکانی ئیسرائیل، هەروەها کشانەوەی ئیسرائیل لە ناوچە دیاریکراوەکانی کەرتەکە.

هەروەها پلانەکە باس لە رادەستکردنی بەڕێوەبردنی کەرتەکە دوای جەنگ بە لیژنەیەک لە تەکنۆکراتە سەربەخۆکان دەکات، بە یارمەتیی شارەزایانی نێودەوڵەتی و بە سەرپەرشتیی "ئەنجوومەنی ئاشتی" کە ترەمپ سەرۆکایەتی دەکات. پلانەکە جەخت لەوە دەکاتەوە کە حەماس هیچ رۆڵێکی لە بەڕێوەبردنی غەززەدا نابێت و پێداگری لەسەر پێویستیی چەککردنی دەکات.

حەماس پێشتر رایگەیاندبوو کە نیازی نییە لە دوای جەنگ بەشداری لە بەڕێوەبردنی کەرتەکەدا بکات، بەڵام تاوەکو ئێستا پرسی چەککردنی قبووڵ نەکردووە.

لایەنەکان جەختیان لە "گرنگیی دەرکردنی بڕیارێکی نەتەوە یەکگرتووەکان کردەوە سەبارەت بەو هێزە کاتییەی نەتەوە یەکگرتووەکان کە بڕیارە بۆ چاودێریکردنی ئاگربەست پێکبهێندرێت."

بە گوێرەی پلانەکەی ترەمپ، دەبێ ئەمریکا لەگەڵ هاوبەشە عەرەبی و نێودەوڵەتییەکان کاربکات بۆ "پێکهێنانی هێزێکی سەقامگیریی نێودەوڵەتیی کاتی بۆ جێگیرکردنی دەستبەجێ لە غەززە."

لایەنە فەلەستینییەکان هەروەها داوای کۆبوونەوەیەکی بەپەلەی هەموو هێزە فەلەستینییەکانیان کردووە بۆ کاراکردنەوەی رێکخراوی رزگاریخوازی فەلەستین کە بزووتنەوەی حەماسی تێدا نییە.

لە راگەیێندراوەکەدا هاتووە، ئامانجی کۆبوونەوەکە "رێککەوتنە لەسەر ستراتیجییەکی نیشتمانی و کاراکردنەوەی رێکخراوی رزگاریخوازی فەلەستین، وەک تاکە نوێنەری رەوای گەلی فەلەستین، بەشێوەیەک کە هەموو پێکهاتە و هێزە زیندووەکانی گەلەکەمان لەخۆبگرێت."

نەتەوە یەکگرتووەکان دەڵێ، ئەو قاتوقڕییەی لە مانگی ئابی 2024ـەوە لە غەززە راگەیێندرابوو کۆتاییهاتووە، ئەوەش بەهۆی باشتربوونی پڕۆسەی گەیاندنی هاوکارییە مرۆییەکانەوە.

دەسپێشخەریی پۆلێنکردنی قۆناخەکانی ئاسایشی خۆراک (IPC) کە هاوپەیمانێتییەکی چاودێرییە و لەلایەن نەتەوە یەکگرتووەکانەوە ئەرکدار کراوە، رایگەیاند: "چیدیکە هیچ ناوچەیەکی غەززە لەژێر پۆلێنی برسێتیدا نەماوە."

بەڵام دەستەکە هۆشداری دەدات کە "دۆخەکە هێشتا بە نالەباری ماوەتەوە و تەواوی کەرتی غەززە لەژێر پۆلێنی باری نائاساییدایە."

ئەم باشتربوونەی دۆخی خۆراک دوای ئەوە دێت کە ئاگربەستێکی نێوان حەماس و ئیسرائیل بە چاودێریی ئەمریکا جێبەجێکرا و کۆتایی بەو جەنگە خوێناوییە هێنا کە لە 7ـی ئۆکتۆبەری 2023ـەوە دەستیپێکردبوو.

رێککەوتنەکە لە 10ـی ئۆکتۆبەری ئەم ساڵەوە کەوتووەتە واری جێبەجێکردنەوە، بەڵام بەهۆی ئەوەی ئیسرائیل و حەماس رۆژانە یەکدی بە پێشێلکردنی مەرجەکانی ئاگربەستەکە تۆمەتبار دەکەن، دۆخەکە بە "لەرزۆک و ناسک" دادەنرێ.

راپۆرتەکەی (IPC) ئاماژە بەوە دەکات، شڕۆڤە نوێیەکان بەراورد بە راپۆرتی ئابی 2025، گەشەیەکی بەرچاو لە ئاسایشی خۆراک و لایەنی تەندروستیدا نیشان دەدات.

سەرەڕای کۆتاییهاتنی قۆناخی برسێتی، نەتەوە یەکگرتووەکان مەزەندە دەکات لە ماوەی نێوان ئێستا تاوەکو 15ـی نیسانی داهاتوو، هێشتا نزیکەی 1.6 ملیۆن کەس لە غەززە رووبەڕووی "قەیرانی ئاسایشی خۆراک" ببنەوە و پێویستیان بە هاوکاریی بەردەوام بێت.