عارف قوربانی
هه‌رچه‌نده له 9ـی ئابی ساڵی 1948ـه‌وه له چوارچێوه‌ی بڕیار و په‌یماننامه‌یه‌كی نێوده‌وڵه‌تیدا له نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان، كۆمه‌ڵكوژیی قه‌ده‌خه كراوه و كۆمه‌ڵێك رێكار بۆ سزای ئه‌نجامده‌رانی دانراوه، هه‌روه‌ها به‌شی زۆری ده‌وڵه‌ته‌كان له قۆناخی جیاجیادا واژۆی ئه‌و په‌یماننامه نێوده‌وڵه‌تییه‌یان كردووه و خۆیان پابه‌ندكردووه به خۆدوورگرتن له ئه‌نجامدانی ئه‌و تاوانه، هه‌روه‌ها خۆشیان پابه‌ندكردووه به گرتنه‌به‌ری رێكاره نێوده‌وڵه‌تییه‌كان بۆ سزادانی ئه‌نجامده‌رانی، به‌ڵام له‌و كاته‌وه تاوەکو ئێستا كۆمه‌ڵكوژیی رێكخراو چی به‌هۆی شه‌ڕی نێوان ده‌وڵه‌ته‌كان و چی له ره‌فتاری ده‌وڵه‌تێكدا به‌رامبه‌ر به گه‌ل و نه‌ته‌وه و پێكهاته و ئیتنیكی جیاوازی نێو وڵاته‌كانیان، به‌رده‌وامی هه‌بووه.
ناتوانرێت گریمانه‌ی ئه‌وه بكرێت ئه‌گه‌ر ئه‌و یاسا و رێسایانه‌ی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان نه‌بووان، ژماره‌ی تاوانه كۆمه‌ڵكوژییه‌كان چه‌ند هێنده‌ی ئێستا ده‌بوون، به‌ڵام ئه‌وه‌ی روونه ئه‌وه‌یه بوونی ئه‌و یاسایانه و چه‌ندین په‌یماننامه‌ی دیکە بۆ رێگری له ئه‌نجامدانی تاوانی كۆمه‌ڵكوژی نه‌بووه‌ته هۆكاری كۆتاییهێنان به تاوانه‌كه.
ئه‌مه‌یان چه‌ند په‌یوه‌ندی به ملهوڕیی ده‌سه‌ڵاته دیكتاتۆره‌كانه‌وه هه‌یه، له‌وه‌ش زیاتر نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان و ئه‌نجوومه‌نی ئاسایشی نێوده‌وڵه‌تی لێی به‌رپرسن، چونكه سستن له جێبه‌جێكردنی بڕیاره‌كان و ئه‌و پابه‌ندییه نێوده‌وڵه‌تییانه‌ی په‌یماننامه و بڕیاره‌كانی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان دیارییان كردووه تاوەکو چاره‌سه‌ری ئه‌و سستی و بێهه‌ڵوێستی و گوێپێنه‌دانه‌ی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كانیش نه‌كرێت و وه‌ك خۆی بمێنێته‌وه، جیهان له به‌رده‌م چه‌ندباره‌بوونه‌وه‌ی تاوانی كۆمه‌ڵكوژیی گه‌وره‌دایه. به‌تایبه‌ت به‌رامبه‌ر به‌و گه‌ل و نه‌ته‌وه بێ ده‌وڵه‌تانه‌ی له چوارچێوه‌ی ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه سه‌رده‌سته‌كاندا هێڵدراونه‌ته‌وه.
تاوەکو ئێستا ئه‌وه‌ی وه‌ك كۆسپێكی گه‌وره‌ی به‌رده‌م نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان ده‌بیندرێت له‌و مامه‌ڵه‌كردنه خراپه‌یان به‌رامبه‌ر به‌و كۆمه‌ڵكوژییانه‌ی له جیهاندا روویانداوه و لێپێچینەوە نه‌كردنیان به‌رامبه‌ر به ئه‌نجامده‌رانی كۆمه‌ڵكوژییه‌كان، بۆ په‌یوه‌ندی و بوونی به‌رژه‌وه‌ندیی نێوان وڵاتانی ئه‌ندام له نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان ده‌گه‌ڕێته‌وه. له‌به‌رئه‌وه‌ی وڵاته‌كان دۆستایه‌تی و په‌یوه‌ندیی سیاسی و ته‌نانه‌ت هاوپه‌یمانیی سه‌ربازیی و به‌رژه‌وه‌ندیی ئابووریی زۆر له‌نێوانیان دروستبووه، به‌و هۆیه‌وه چاوپۆشی له تاوانی یه‌كدی ده‌كه‌ن. یان به‌هۆی ئه‌وه‌ی نایانه‌وێ دۆستایه‌تی و به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانیان تێكبچێت، بۆیه نابنه ته‌ره‌ف له‌وه‌ی دۆسیه‌ی تاوان بۆ كه‌یسێك بكرێته‌وه كه ئه‌نجامده‌ره‌كه‌ی به‌رژه‌وه‌ندیی و په‌یوه‌ندیی سیاسی پێكه‌وه‌یان ده‌به‌ستێته‌وه.
ئەگه‌رچی ئه‌مه پاساو و به‌رپرسیاریێتییه‌كی نائه‌خلاقی نێوان ده‌وڵه‌ته‌كانه، به‌ڵام با گریمانه‌ی ئه‌وه بكه‌ین له‌سه‌ر بنه‌مای بوونی په‌یوه‌ندی و به‌رژه‌وه‌ندیی نێوانیان هه‌ڵوێستی وڵاتان ره‌نگ ده‌داته‌وه. بۆ نموونه ئه‌گه‌ر ئه‌مه بۆ وڵاتێكی وه‌ك توركیا راست بێت كه زۆرێك له وڵاتان تاوەکو ئێستا ئاماده نین دان به كۆمه‌ڵكوژیی ئه‌رمه‌نه‌كاندا بنێن، به‌هۆی ره‌چاوكردنی تێكنه‌چوونی په‌یوه‌ندیی و به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانیانە له‌گه‌ڵ توركیا، یان ئه‌گه‌ر ئه‌مه بۆ هۆڵۆكۆست بكرێته پاساوی ئایینی و ئایدۆلۆجی و به‌شێك له وڵاته‌كان نكۆڵی له روودانی هۆڵۆكۆست ده‌كه‌ن یا ئاماده نین وه‌ك تاوانی کۆمەڵکوژی بیناسێنن، به‌ڵام پرسیار ئه‌وه‌یه ئه‌ی چی رێگره یان پاساو و بیانوویان چییه له‌وه‌ی ئه‌و كۆمه‌ڵكوژییانه‌ی به‌رانبه‌ر به كورد له عێراق ئه‌نجامدراوه، دانیپێدابنێن؟
كورد له دوو قۆناخدا له عێراق تاوانی كۆمه‌ڵكوژیی به‌رامبه‌ر ئه‌نجام دراوه. سه‌رده‌می حوكمی سه‌دام له 1968 تاوەکو 2003، كورد پێنج جار رووبه‌ڕووی تاوانی کۆمەڵکوژی كراوه‌ته‌وه، یان دروستتر ئه‌وه‌یه بگوترێت پێنج جۆر تاوانی کۆمەڵکوژی به‌رامبه‌ر ئه‌نجام دراوه. تاوانی پاكتاوی ره‌گه‌زیی و به عه‌ره‌بكردن. تاوانی ته‌سفیری كورده فه‌یلییه‌كان، تاوانی كۆمه‌ڵكوژی بارزانییه‌كان، تاوانی ئه‌نفال، تاوانی هه‌ڵه‌بجه. ئه‌م پێنج كه‌یسه له دادگەی باڵای تاوانه‌كانی عێراق وه‌ك دۆسییه‌ی تاوانی کۆمەڵکوژی ناسێندران و حوكمی دادگەیان له‌باره‌وه بۆ ده‌رچووه.
قۆناخی دووه‌م ئه‌وه‌ی داعشیش هه‌مان شێوه‌یه، به‌شی زۆری وڵاتانی دونیا هاوهه‌ڵوێست بوون له ناساندنی داعش وه‌ك مه‌ترسییه‌ك بۆ سه‌ر ته‌واوی مرۆڤایه‌تی، له ئه‌نجوومه‌نی ئاسایشی نێوده‌وڵه‌تی و له نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان چه‌ندین بڕیار و راسپارده ده‌ركراون بۆ له‌نێوبردنیان، ده‌یان وڵات به‌شداربوون له پێكهێنانی هێزی سه‌ربازیی و به‌شداریان له رووخاندنی خه‌لافه‌ته‌كه‌یاندا كرد. كه‌چی تاوەکو ئێستا ئه‌و وڵاتانه‌ی خۆیان خه‌لافه‌ته‌كه‌ی داعشیان رووخاند ئاماده نیین ئه‌و تاوانه‌ی به‌رانبه‌ر به شنگال ئه‌نجام دراوه وه‌ك کۆمەڵکوژی بیناسێنن. ئایا جێگه‌ی هه‌ڵوه‌سته و پرسیار نییه كه نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان خۆیان ده‌سه‌ڵاتی سه‌دام و داعشیان وه‌ك گه‌وره‌ترین هه‌ڕه‌شه و مه‌ترسی بۆ سه‌ر ته‌واوی مرۆڤایه‌تی ناوزەندکردووە، كه‌چی ئاماده نیین دان به‌و تاوانانه‌دا بنێن كه ئه‌نجامیان داوه؟
له كاتێكدا عێراق خۆی دانی به‌وەدا ناوه ئه‌و تاوانانه كۆمه‌ڵكوژی و تاوانی دژه مرۆڤایه‌تین و وه‌ك کۆمەڵکوژی ناساندوویه‌تی. واتا ئه‌گه‌ر ئه‌و بنه‌مایه پێوه‌ربێت كه بۆ موراعاتی ده‌وڵه‌تی ئه‌نجامده‌ری تاوان دان به تاوانه‌كه‌یا نانێن، عێراق خۆی له دادگەی باڵای تاوانه‌كان و له ده‌سته‌ی سه‌رۆكایه‌تییه‌كانی كۆمار و ئه‌نجوومه‌نی وه‌زیران و له په‌رله‌مانی وڵاته‌كه‌شدا هه‌موو ئه‌و تاوانانه‌ی وه‌ك جینۆساید ناساندووه. ئه‌ی كه‌واتە هۆكار چییه كه تاوەکو ئێستا ژماره‌ی ئه‌و وڵاتانه‌ی له په‌رله‌مانه‌كانیان جینۆسایدی كوردیان ناساندووه، له ژماره‌ی په‌نجه‌كانی ده‌ستێك تێپه‌ڕناكات.
ئه‌ی ده‌بێت به هۆكاری چی بێت ئه‌و تاوانانه‌ی داعش له شنگال ئه‌نجامی داون له‌لایه‌ن كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی و نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كانه‌وه وه‌ك تاوانی كۆمه‌ڵكوژی نه‌ناسێندراوه، ئایا ئه‌مه‌ش بۆ ره‌چاوكردنی په‌یوه‌ندی و دۆستایه‌تی و بوونی به‌رژه‌وه‌ندییه؟ یان ده‌بێت كورد بخاته به‌رده‌م ئه‌و پرسیاره‌ی بۆچی جیهان به‌و چاوه بێنرخ و كه‌م بایه‌خه له كورد ده‌ڕوانێت؟
دوێنێ یادی كۆمه‌ڵكوژیی بارزانییه‌كان بوو، دوو رۆژی دیکەش یادی جینۆسایدی شنگاله، ناوه‌نده‌كانی بڕیاری كوردستان و سه‌رۆكایه‌تییه‌كان راگەیێندراوێک بڵاوده‌كه‌نه‌وه و به زمانی شیرینی كوردی داوا له كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی ده‌كه‌ن دان به جینۆسایدی گه‌لی كوردستاندا بنێن، بێئه‌وه‌ی كورد خۆیشی هیچ هه‌نگاوێكی كرداری وه‌ك به‌رپرسیاریێتییه‌كی نه‌ته‌وه‌یی و نیشتمانی بنێت. پێویسته سه‌رۆكایه‌تیی هه‌رێمی كوردستان وه‌ك ئه‌ركێكی نیشتمانی ئه‌م به‌رپرسیاریێتییه له ئه‌ستۆ بگرێت و هه‌وڵی كردنه‌وه‌ی ده‌رگەكانی جیهان بدات بۆ داننان به جینۆسایدی گه‌لی كوردستاندا.
زۆرجار ده‌گوترێت هێشتا رای گشتیی جیهان تاوانه‌كانیان نه‌ناسیوە، ئیدی چۆن ئاماده‌بن دانی پێدا بنێن. ئه‌وانه‌ی له ناوه‌ندی بڕیاری نێوده‌وڵه‌تی كارده‌كه‌ن و ئه‌وانه‌ی له وڵاته‌كان بڕیار ده‌ده‌ن، ئاگایان له هه‌موو تاوانه‌كان هه‌یه، هه‌ڵه‌بجه و شنگالیش هه‌موو دونیا ده‌یزانن، بۆیه ئه‌وه پاساو نییه. ئه‌وانه‌ی بڕیار ده‌ده‌ن له‌وه‌ی ئه‌و تاوانانه وه‌ك جینۆساید بناسرێن، رای گشتیی وڵاتان نیین، به‌ڵكو ناوه‌نده‌كانی بڕیارن. ده‌بێت سه‌رۆكایه‌تیی هه‌رێمی كوردستان ده‌رگەی ناوه‌نده‌كانی بڕیاری وڵاتان به رووی ئه‌م پرسه‌دا بكاته‌وه. هه‌نگاوی یه‌كه‌میش پێویسته له‌و وڵاتانه‌وه ده‌ستپێبكات كه نوێنه‌رایه‌تی و کۆنسوڵگه‌رییان له كوردستان هه‌یه، ده‌بێت داوه‌تێكی كراوه بۆ هه‌موویان پێكه‌وه بكات و بیانخاته به‌رده‌م ئه‌و به‌رپرسیارێتییه ئه‌خلاقییه‌ی كه عێراق خۆی دانی به‌وه‌دا ناوه كه جینۆسایدی كوردی كردووه، ئێوه بۆ ئاماده‌نین وه‌ك تاوانی جینۆساید بیناسێنن؟ پێویسته بڕیاره‌كانی دادگە بۆ هه‌ر پێنج كه‌یسه‌كه‌ی تاوان و بڕیاره‌كانی سه‌رۆكایه‌تیی كۆمار و په‌رله‌مان و ئه‌نجوومه‌نی وه‌زیران، له‌گه‌ڵ راپۆرتێكی داواكاری بۆ ناساندنی ئه‌و تاوانانه به‌ناوی گه‌لی كورده‌وه بدرێت به‌و وڵاتانه. پاشان پێویسته نامه‌یه‌كی هاوشێوه به‌و به‌ڵگه سه‌لمێنه‌رانه‌وه بدرێته نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان و نوێنه‌رایه‌تیی هه‌موو وڵاتانی ئه‌ندام له نه‌تەوه یه‌كگرتووه‌كان.
ده‌بێت كه‌یسی شنگال هه‌ڵوێست و ئه‌و به‌رپرسیاریێتییه نائه‌خلاقی و نامرۆڤایه‌تییه‌ی كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی بهه‌ژێنێت كه چی دووڕووییه‌كه جیهان داعش وه‌ك هه‌ڕه‌شه و مه‌ترسی مرۆڤایه‌تی وێنا بكات، به‌ڵام ئاماده نه‌بێت تاوانه‌كانی داعش له كۆمه‌ڵكوژیی لاو و مناڵ و پیره‌ژن و پیره مێرده‌كانی ئێزدی، رفاندنی هه‌زاران كچ و به كه‌نیزه‌ككردنیان و فرۆشتنیان وه‌ك كۆیله، وه‌ك تاوان ببینێت. پێویسته هه‌رێمی كوردستان ئه‌م دوو كه‌یسه و ئه‌م دوو هه‌ڵوێسته‌ی جیهان بكاته دوو په‌لی ده‌ستی و ده‌رگەكانی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان و وڵات به‌وڵاتی پێبهه‌ژێنێت. ئه‌گه‌ر ئه‌و دووڕوویی و نیفاقه به‌چاویاندا نه‌درێته‌وه، كۆمه‌ڵكوژییه‌كانی ئێمه وه‌ك تاوان نابینن، تا جیهانیش دان به‌و تاوانانه‌دا نه‌نێن، به دڵنیاییه‌وه به‌رده‌وام له‌به‌رده‌م چه‌ندبارەبوونه‌وه‌یانداین.
ليست هناك تعليقات
إرسال تعليق